Sự thật đằng sau ‘thung lũng pin của châu Á’

Trên hòn đảo Sulawesi của Indonesia, nơi những dãy núi đỏ quạch in bóng xuống mặt nước xanh đậm của biển Banda, hàng chục nghìn công nhân Trung Quốc đang làm việc trong cái nóng ngột ngạt của những lò luyện kim khổng lồ. Họ là một phần của lực lượng 30.000 người, được đưa tới đây để vận hành các nhà máy luyện niken – kim loại được ví như “xương sống” của ngành xe điện. 

Theo điều tra của Rest of World, làn sóng lao động Trung Quốc ồ ạt đổ về Indonesia những năm gần đây gắn liền với “cơn sốt niken” toàn cầu. Niken là nguyên liệu then chốt trong pin lithium-ion của xe điện, giúp tăng mật độ năng lượng và kéo dài quãng đường di chuyển. Khi doanh số xe điện toàn cầu bùng nổ – vượt 14 triệu chiếc vào năm 2024 theo IEA – nhu cầu niken cũng tăng phi mã. 

Indonesia, quốc gia sở hữu trữ lượng niken lớn nhất thế giới, nhanh chóng trở thành tâm điểm của chuỗi cung ứng mới. Phía sau là bàn tay của Trung Quốc, nước chiếm hơn 70% công suất tinh luyện niken toàn cầu.

Những tập đoàn Trung Quốc như Tsingshan Holding, Huayou Cobalt, CNGR Advanced Materials và gần đây là CATL – nhà sản xuất pin lớn nhất thế giới – đã đầu tư hàng chục tỷ USD vào các khu công nghiệp luyện niken ở các vùng xa xôi của Indonesia như Morowali, Konawe và Halmahera. Đây là những nơi gần như không có cơ sở hạ tầng trước đó: đường xá lầy lội, điện nước chập chờn, bệnh viện cách xa hàng giờ di chuyển. Nhưng chỉ trong vài năm, vùng đất này đã biến thành “thung lũng pin Đông Nam Á” – với những tổ hợp luyện niken, nhà máy hóa chất và xưởng cán thép mọc lên bên bờ biển.

Cùng với làn sóng đầu tư, khoảng 30.000 công nhân Trung Quốc được điều sang Indonesia, hầu hết qua các hợp đồng ngắn hạn. Họ là kỹ sư, thợ hàn, kỹ thuật viên lò luyện – những vị trí mà phía Indonesia còn thiếu chuyên môn. 

Song với họ, giấc mơ việc làm lương cao nhanh chóng trở thành cơn ác mộng. Nhiệt độ trong lò luyện vượt quá 1.200°C, không khí ngột ngạt, bụi kim loại dày đặc. Nhiều công nhân mô tả cuộc sống tại các khu công nghiệp rất bí bách. 

Họ phải làm việc trung bình 12–14 tiếng mỗi ngày, chỉ có một ngày nghỉ mỗi tháng. Mức lương, dù cao hơn nhiều so với ở Trung Quốc nông thôn (khoảng 1.200–1.500 USD/tháng), nhưng bị khấu trừ đáng kể cho chi phí ăn ở, bảo hộ và “phí hợp đồng”. Một số người nói rằng họ gần như không có lựa chọn.

Ở Morowali, nước thải từ các nhà máy luyện niken chảy ra biển, khiến vùng nước quanh khu công nghiệp chuyển màu đục xám. Các nhà nghiên cứu môi trường của Đại học Tadulako cho biết hàm lượng kim loại nặng trong nước biển đã vượt mức an toàn nhiều lần. Còn trong các khu trại, công nhân cho biết họ thường xuyên ho khan, đau ngực, mất ngủ vì khói bụi và tiếng ồn. 

Một kỹ sư Trung Quốc 32 tuổi kể: “Chúng tôi được hứa hẹn là giúp thế giới xanh hơn, nhưng ở đây, mọi thứ đều xám xịt”.

Điều nghịch lý là, trong khi các hãng xe điện phương Tây – từ Tesla đến BMW – quảng bá sản phẩm “carbon-neutral”, thì phần lớn chuỗi cung ứng kim loại của họ lại bắt nguồn từ những nơi như thế này. Indonesia, nhờ chính sách cấm xuất khẩu quặng thô từ năm 2020, đã buộc các công ty phải xây dựng nhà máy luyện ngay trong nước – chính sách giúp họ thu hút vốn đầu tư hơn 40 tỷ USD chỉ trong bốn năm. 

Nhưng theo Financial Times, hơn 90% công nghệ luyện và vốn chủ sở hữu trong các dự án này đến từ Trung Quốc. Điều đó biến Indonesia thành vệ tinh công nghiệp trong mạng lưới năng lượng xanh toàn cầu mà Trung Quốc đang dẫn dắt.

Không chỉ là câu chuyện về môi trường, sự bành trướng của các công ty Trung Quốc trong ngành niken Indonesia mang hàm ý sâu sắc. Việc kiểm soát nguồn cung kim loại cho pin xe điện giúp Bắc Kinh nắm quyền trong chuỗi giá trị năng lượng mới. BloombergNEF ước tính Trung Quốc hiện kiểm soát hơn 80% công suất tinh luyện niken loại 1, thứ dùng trong pin xe điện. 

Dưới áp lực dư luận, một số tập đoàn như Tesla và Ford đã bắt đầu kiểm toán chuỗi cung ứng niken của mình để đảm bảo “không dính dáng đến lao động nguy hiểm hoặc khai thác hủy hoại môi trường”. Tuy nhiên, theo chuyên gia phân tích của IEA, việc truy xuất nguồn gốc kim loại trong chuỗi toàn cầu gần như bất khả thi, vì mỗi viên pin có thể chứa nguyên liệu từ hàng chục mỏ và nhà máy luyện khác nhau. 

Theo: Rest of World