Sếp HSBC Việt Nam: Vốn FDI chảy vào năng lượng tái tạo còn thấp

Bà Stephanie Betant nhấn mạnh, trong 3 năm trước khi đại dịch COVID-19 xuất hiện, Việt Nam là một trong những quốc gia có tốc độ tăng trưởng trong đầu tư vào điện mặt trời nhanh nhất trên thế giới. Quốc gia này đã vượt Thái Lan vào năm 2019, trở thành nước có công suất lắp đặt điện mặt trời lớn nhất trong ASEAN (theo Wood Mackenzie, một công ty tư vấn trong ngành năng lượng), tăng vọt từ 105MW trong năm 2018 lên 16.660MW vào năm 2020, vượt xa mục tiêu ban đầu của chính phủ.

Sự tăng trưởng này chủ yếu được thúc đẩy bởi biểu giá điện hỗ trợ (FiT) hấp dẫn, cho phép các nhà phát triển hưởng một mức giá đảm bảo trong một khoảng thời gian, một “sự chắc chắn” mà các nhà đầu tư đều ưa thích.

Hầu hết các dự án năng lượng tái tạo quy mô lớn ở Việt Nam cho đến nay đều do các công ty trong nước phát triển.

Dữ liệu từ Công cụ Theo dõi Cơ sở Hạ tầng Mekong (Mekong Infrastructure Tracker) cho thấy rằng khoảng 60% dự án năng lượng tái tạo trong nước được phát triển hoàn toàn bởi các công ty Việt Nam, 27% còn lại được phát triển bởi một công ty Việt Nam hợp tác với đối tác quốc tế. Chỉ 12% (tương đương khoảng 10 dự án) được phát triển mà không có đối tác Việt Nam.

Cho đến nay, phần lớn các khoản đầu tư vào điện tái tạo của Việt Nam đều đến từ các nguồn trong nước. Thị trường vốn trong nước với lãi suất cho vay (trước đây) trong khoảng 10% đã cung cấp số vốn cần thiết để khởi động các dự án theo các biểu giá điện hỗ trợ (FiT), và tương tự như các thị trường mới nổi khác, chìa khóa để thúc đẩy các dự án này khởi động là khả năng tận dụng các mối quan hệ ngân hàng hiện có và bảng cân đối kế toán doanh nghiệp để có được nguồn tài trợ.

Kể từ năm 2020, các công ty năng lượng tái tạo Việt Nam đã phát hành hơn 3 tỷ USD trái phiếu doanh nghiệp bằng mệnh giá VND trên thị trường trong nước (ước tính của Viện Kinh tế Năng lượng và Phân tích Tài chính - IEEFA). Tuy nhiên, vẫn chưa có công ty nào tiếp cận được các thị trường nước ngoài. Từ năm 2021 đến nay, chỉ có bảy đợt phát hành trái phiếu ra nước ngoài của các doanh nghiệp Việt Nam, chủ yếu là để phát triển bất động sản.

Mặc dù vẫn chưa rõ Quy hoạch Điện 8 (PDP8) sẽ đặt ra sản lượng điện mặt trời và điện gió chính xác là bao nhiêu, nhưng rõ ràng sản lượng này sẽ tăng lên. Hiện tại, có một câu hỏi được đặt ra là làm thế nào để tài trợ khối lượng lớn năng lượng tái tạo mới cần thiết để đạt được mức phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050.

Báo cáo Quốc gia về Khí hậu và Phát triển của Ngân hàng Thế giới chỉ ra rằng các khoản đầu tư vào quá trình chuyển đổi năng lượng sạch có thể đạt 15-17 tỷ USD/năm trong tương lai từ mức 7-8 tỷ USD/năm hiện nay.

Vai trò của nguồn vốn FDI

Theo Nghiên cứu của HSBC, Việt Nam được xếp hạng là điểm đến đầu tư tốt nhất cho năng lượng tái tạo ở ASEAN nhờ một số yếu tố như nguồn tài nguyên sẵn có (năng lượng mặt trời/năng lượng gió), nhu cầu về điện tăng và mục tiêu đầy tham vọng của chính phủ đạt mức phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050, cũng như mục tiêu tuyệt đối về năng lượng tái tạo (khoảng 30% năng lượng sử dụng của Việt Nam năm 2030 sẽ là năng lượng gió/mặt trời).

Trong khi PDP8 vẫn còn là dự thảo, khoản đầu tư lớn này sẽ dẫn đến một “lỗ hổng tài trợ”, cho cả Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) và các nhà sản xuất điện độc lập, phát sinh nhu cầu đối với dòng vốn quốc tế trong lĩnh vực mà trước đến nay chủ yếu chỉ dựa vào các ngân hàng trong nước.

Với những giới hạn của các nhà cho vay trong nước, bao gồm hạn mức tăng trưởng tín dụng và hạn mức cho vay tối đa với một khách hàng, vai trò của nguồn vốn đầu tư trực tiếp từ nước ngoài có thể sẽ rất quan trọng khi các dự án mới bắt đầu được xây dựng.

Theo đó, các hình thức tài trợ khá đa dạng, bao gồm:

Cơ quan tín dụng xuất khẩu (ECA): cung cấp một phương tiện rất phổ biến để tài trợ cho các dự án trên toàn thế giới liên quan đến việc nhập khẩu chi phí vốn/dịch vụ. Vào năm 2021, hình thức này đã thu hút được 115 tỷ USD hỗ trợ tài chính trên toàn cầu. Tuy nhiên, cho đến nay, loại hình tài trợ tín dụng này vẫn còn hạn chế ở Việt Nam, mặc dù đã xuất hiện những ý định tài trợ cho các trang trại gió (dự án greenfield) mới như một phần của PDP8, tùy thuộc vào khả năng nhận được bảo lãnh của ngân hàng địa phương đối với các phương án thanh toán của bên vay.

Các ngân hàng phát triển: cùng mối bận tâm với các ngân hàng thương mại/các cơ quan tín dụng xuất khẩu về khả năng vay vốn của Hợp đồng mua bán điện (PPA) và khung pháp lý, từ đó mới có thể tham gia và chia sẻ rủi ro, điều này rất quan trọng với họ.

Thị trường vốn nợ: như đã đề cập, các công ty năng lượng tái tạo của Việt Nam đã phát hành trái phiếu trong nước, tuy nhiên, thị trường nước ngoài hiện vẫn còn bỏ ngỏ. Các nhà đầu tư quốc tế vẫn thận trọng với thị trường năng lượng tái tạo của Việt Nam, mong đợi sự bảo đảm của các ngân hàng địa phương đối với các lựa chọn thanh toán của bên vay để giảm thiểu những lo ngại về việc cắt giảm, chấm dứt hợp đồng, v.v.

Mặc dù một số nhà phát triển dự án năng lượng châu Âu đã hiện diện tại thị trường Việt Nam, nhưng chính các đối thủ cạnh tranh châu Á của họ mới đóng vai trò xúc tác mạnh nhất, vì hơn 90% công ty nước ngoài đầu tư vào điện mặt trời và điện gió tại Việt Nam là từ các nước châu Á, chẳng hạn như Thái Lan, Nhật Bản và Philippines. Họ cũng đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp chuyên môn kỹ thuật và các nguồn tài chính cần thiết. Đáng chú ý, các công ty năng lượng châu Á lâu đời như AC Energy (Philippines), Gulf Energy và B.Grimm Power (Thái Lan), đã tận dụng nguồn lực của mình để huy động vốn từ các ngân hàng phát triển đa phương (như ADB) để hỗ trợ các dự án năng lượng tái tạo trong nước.

Rất có khả năng các liên doanh địa phương và quốc tế sẽ thống trị thị trường điện gió ngoài khơi của Việt Nam một khi thị trường này được hình thành. Do sự phức tạp và nhạy cảm tiềm ẩn xung quanh các dự án điện gió ngoài khơi, các công ty điện gió ngoài khơi lớn trên toàn cầu đã hợp tác với các đối tác phát triển địa phương cho các dự án đầu tiên của họ ở trong nước. Ví dụ, Orsted, công ty năng lượng bền vững toàn cầu, đang hợp tác với Tập đoàn T&T, một công ty đa ngành hàng đầu của Việt Nam, để cùng phát triển dự án điện gió ngoài khơi có công suất khoảng 10GW ở hai tỉnh Ninh Thuận và Bình Thuận.

Mối quan ngại hiện tại về Hợp đồng mua bán điện

Thông qua các trao đổi với các bên đối tác, HSBC nhận thấy có những lo ngại phát sinh về khả năng vay vốn đối với hợp đồng mua bán điện hiện tại, bao gồm:

Rủi ro giảm giá điện và cắt giảm điện: hiện nay hợp đồng mua bán điện không bảo vệ bên bán trong trường hợp nhà máy có thể phát điện nhưng EVN không thể tiếp nhận điện. Bên cạnh đó, việc truy cập vào dữ liệu trước đây về việc cắt giảm điện bị hạn chế đã gây khó khăn trong việc theo dõi dòng tiền tương lai, điều này đặc biệt quan trọng đối với các cấu trúc tài trợ dự án không truy đòi. Do đó, ở tình trạng hiện tại cần có sự bảo lãnh từ doanh nghiệp/ngân hàng địa phương.

Rủi ro pháp lí: PPA không bảo vệ người bán một cách rõ ràng trước những thay đổi của luật pháp. Do đó, các dự án có thể gặp phải những thay đổi bất lợi về luật pháp, điều này cũng có thể ảnh hưởng khả năng theo dõi dòng tiền tương lai.

Bất khả kháng (FM) và Chấm dứt hợp đồng: Không có bất kỳ điều khoản gia hạn hợp đồng trong trường hợp bất khả kháng hoặc EVN không thực hiện thanh toán. Ví dụ, mẫu PPA hiện tại áp dụng cho năng lượng mặt trời giới hạn thiệt hại trong một năm doanh thu. Hơn nữa, PPA hiện tại áp dụng cho điện gió không nêu rõ liệu nó có bao gồm toàn bộ các khoản nợ ưu tiên trong trường hợp chấm dứt hợp đồng hay không, bao gồm mọi chi phí phá vỡ hợp đồng liên quan vì chỉ nhắc tới ‘tổn thất trực tiếp’, khoản ‘tổn thất trực tiếp’ này có thể chỉ là khoản thanh toán bị bỏ sót trong PPA.