Lằn ranh mỏng giữa đúng - sai của cơ chế thu hồi tài sản không qua thủ tục kết tội

Theo bà Nguyễn Thị Hạnh, thu hồi tài sản không qua thủ tục kết tội là cách tiếp cận mới trong thu hồi tài sản bị thất thoát, chiếm đoạt trong các vụ án hình sự, đặc biệt là các vụ án về kinh tế, tham nhũng.

Đây là giải pháp nảy sinh từ yêu cầu thực tiễn khi những biện pháp thu hồi tài sản theo cách thức truyền thống không giải quyết được các vấn đề bất cập của thực tiễn do gặp khó khăn trong xác minh, thu thập chứng cứ và chứng minh mối liên hệ giữa tài sản và hành vi phạm tội.

Thu hồi tài sản không qua thủ tục kết tội là quy trình đặc biệt của cơ quan nhà nước, không xét xử bị cáo hay hành vi phạm tội mà tập trung vào xử lý tài sản được cho là có nguồn gốc hoặc có liên quan đến tội phạm, với mục đích thu hồi về cho ngân sách nhà nước hoặc trả lại cho chủ sở hữu hợp pháp của tài sản.

Tuy nhiên, thực hiện cơ chế này cũng đặt ra hàng loạt vấn đề cần giải quyết như phạm vi và mục tiêu của cơ chế này nhằm vào nhóm tội phạm nào, các trường hợp nào cần thiết sử dụng cơ chế, phương thức tịch thu ra sao… Nếu thí điểm thì sẽ thí điểm vấn đề gì, công đoạn, cách thức nào để đạt mục tiêu của chính sách, bảo đảm phù hợp, khả thi trong bối cảnh ở Việt Nam hiện nay.

Bên cạnh đó, cơ chế thu hồi tài sản không qua thủ tục kết tội sẽ không hiệu quả nếu không tính đến các cơ chế hỗ trợ như tài chính, ngân hàng, thuế, hải quan…

Cũng theo bà Nguyễn Thị Hạnh, qua nghiên cứu của một số chuyên gia cho thấy ưu điểm chính của các biện pháp tịch thu tài sản không qua kết tội là yêu cầu tiêu chuẩn về chứng cứ tại các phiên toà dân sự thấp hơn so với các phiên toà hình sự, qua đó tạo thuận lợi cho việc thu hồi tài sản.

Nói cách khác, biện pháp thu hồi không thông qua thủ tục kết tội giúp khắc phục được một trong những khó khăn lớn nhất là việc phải chứng minh tội phạm và nguồn gốc bất hợp pháp của tài sản được cho là do phạm tội mà có.

Ngoài ra, ưu điểm của biện pháp này còn thể hiện ở chỗ, việc khởi kiện dân sự có thể được mở rộng tới các bên thứ ba, có thể là bất kỳ ai đã hỗ trợ cho bị đơn chính, các thành viên gia đình, cộng sự thân thiết, các bên trung gian, các định chế tài chính, luật sư, kế toán.. và trong khởi kiện dân sự, các quan chức hoặc cựu quan chức và tài sản của họ không được hưởng quyền miễn trừ.

Ông Florian Feyerabend - Trưởng Đại diện Viện KAS tại Việt Nam cho biết, Công ước của Liên Hợp quốc về chống tham nhũng (UNCAC) đã dành 1 chương quy định về thu hồi tài sản.

Theo đó, UNCAC khuyến nghị các nước thành viên theo pháp luật nước mình sẽ xem xét tiến hành các biện pháp cần thiết cho phép tịch thu tài sản mà chưa có bản án hình sự trong trường hợp không thể truy tố người vi phạm vì lý do người này đã chết, lẩn trốn hoặc vắng mặt, hoặc trong các trường hợp thích hợp khác.

Tuy nhiên, ông Florian Feyerabend lưu ý, cơ chế thu hồi tài sản không qua truy tố hình sự có thể phức tạp vì cơ chế này có thể gây ra những quan ngại về quyền về tài sản.

Theo các chuyên gia đánh giá, nhìn một cách tổng thể và toàn diện thì hệ thống pháp luật hiện hành của Việt Nam liên quan đến thu hồi tài sản chưa xử lý được một số trường hợp, ví dụ như trường hợp có căn cứ khẳng định tiền, tài sản liên quan đến hành vi phạm tội nhưng chưa hoặc không thể truy cứu trách nhiệm hình sự vì nhiều lý do (đối tượng phạm tội chết, mất tích hoặc bỏ trốn…); trường hợp phát hiện tài sản, thu nhập không giải trình được nguồn gốc qua hoạt động kiểm soát tài sản, thu nhập của cán bộ, công chức…

Tuy nhiên, lưu ý lớn nhấn là khi áp dụng cơ chế tịch thu tài sản không qua kết tội là phải làm rõ tác động của cơ chế tịch thu tài sản không qua thủ tục kết tội đối với quyền của cá nhân về tài sản, nguyên tắc suy đoán vô tội… Đây là những rào cản, khó khăn, thánh thức đối với Việt Nam khi xây dựng cơ chế này.