Vụ bê bối tài chính rúng động Phố Wall: Bắt tay 'ông trùm' kiểm toán 'phù phép' lỗ thành lãi mê hoặc nhà đầu tư, đế chế 60 tỷ USD sụp đổ trong nháy mắt

Ngày 2/12/2001, Tập đoàn năng lượng Enron – biểu tượng của sự sáng tạo và thành công trong thập niên 1990 – nộp đơn xin phá sản với tổng tài sản 63,4 tỷ USD, trở thành vụ phá sản lớn nhất trong lịch sử Mỹ tại thời điểm đó. Cú sốc Enron không chỉ “thổi bay” tài sản và việc làm của hàng chục nghìn người mà còn kéo sập Arthur Andersen, một trong 5 hãng kiểm toán lớn nhất thế giới lúc bấy giờ.

Enron được thành lập năm 1985 thông qua sự sáp nhập giữa Houston Natural Gas và InterNorth, dưới sự dẫn dắt của Kenneth Lay. Nhờ mạnh tay vận động hành lang cho việc tự do hóa thị trường điện và khí đốt, Enron nhanh chóng trở thành nhà buôn khí tự nhiên lớn nhất Bắc Mỹ vào đầu thập niên 1990.

Không dừng lại ở đó, công ty theo đuổi chiến lược đa dạng hóa – đầu tư vào mọi lĩnh vực từ đường ống dẫn khí, nhà máy điện, bột giấy, nước sạch đến viễn thông. Enron còn mở rộng sang giao dịch hợp đồng năng lượng, giấy, kim loại và thậm chí là băng thông mạng, biến mình từ doanh nghiệp năng lượng thành “Phố Wall trong ngành công nghiệp điện”.

Sự thăng hoa của Enron trên thị trường chứng khoán khiến giới đầu tư mê mẩn. Từ năm 1990 đến 1998, giá cổ phiếu tăng 311%, vượt xa S&P 500. Hai năm tiếp theo, cổ phiếu tiếp tục bứt phá 56% (1999) và 87% (2000), đưa vốn hóa Enron vượt 60 tỷ USD – tương đương 70 lần thu nhập. Sáu năm liên tiếp, Fortune vinh danh Enron là “Công ty sáng tạo nhất nước Mỹ”.

Nhưng đằng sau ánh hào quang đó là một hệ thống gian lận tinh vi. Dưới thời CEO Jeffrey Skilling, Enron biến các khoản lỗ hàng tỷ USD thành lợi nhuận ảo bằng cách lập hàng trăm công ty con “ngoài sổ sách” để giấu nợ và thổi phồng doanh thu.

Mô hình kế toán này được hợp thức hóa nhờ sự “tiếp tay” của hãng kiểm toán Arthur Andersen (AA). Andersen vừa làm tư vấn cho Enron, vừa kiểm toán chính các báo cáo tài chính mà họ tham gia lập. Đây là một kiểu “vừa đá bóng vừa thổi còi” hiếm thấy trong ngành kế toán.

Năm 2000, Andersen thu từ Enron 27 triệu USD phí tư vấn và 25 triệu USD phí kiểm toán – tương đương 1 triệu USD mỗi tuần. Uy tín của Andersen khiến các công ty phân tích Phố Wall vẫn khuyến nghị “mua vào” cổ phiếu Enron cho đến tận khi mọi thứ sụp đổ.

Tháng 10/2001, Enron bất ngờ công bố khoản lỗ khổng lồ trong quý, thừa nhận đã khai khống lợi nhuận suốt 4 năm. Cổ phiếu công ty rơi thẳng đứng – từ hơn 80 USD xuống chưa tới 1 USD chỉ trong vài tuần. Trong khi đó, các lãnh đạo cấp cao âm thầm bán tháo cổ phiếu nội bộ trước khi thông tin được công bố.

Ủy ban Chứng khoán Mỹ (SEC) lập tức điều tra, còn thương vụ sáp nhập với đối thủ Dynegy đổ bể vào phút chót. Ngày 2/12/2001, Enron chính thức nộp đơn xin bảo hộ phá sản, khiến 20.000 nhân viên mất việc và nhà đầu tư mất hàng tỷ USD.

Hai cựu CEO Kenneth Lay và Jeffrey Skilling bị truy tố vì gian lận và thao túng báo cáo tài chính. Skilling nhận án 24 năm tù và nộp phạt 45 triệu USD, còn Lay qua đời trước khi tòa tuyên án.

Khi bê bối Enron nổ ra, Arthur Andersen cũng nhanh chóng sụp đổ theo. Hãng bị kết tội cản trở tư pháp vì tiêu hủy hàng nghìn tài liệu liên quan đến cuộc kiểm toán Enron.

Dù sau này được Tòa án Tối cao Mỹ hủy án, Andersen đã mất gần hết khách hàng và niềm tin thị trường. Từng là một trong “Big 5 kiểm toán” với 85.000 nhân viên, Andersen tan rã chỉ trong vài năm. Đến năm 2007, Andersen chỉ còn chưa đầy 200 nhân viên, đánh dấu sự ra đời của “Big Four” như ngày nay: KPMG, Ernst & Young, Deloitte và PwC.

Vụ bê bối Enron đã đưa Anderson tới giải IgNobel “sử dụng sáng tạo nhất những con số tưởng tượng” vào đầu năm 2002, nhưng không một cựu thành viên nào trong ban điều hành Enron chịu nhận giải thưởng nặng tính mỉa mai này.

Dù đã xảy ra cách đây hơn 20 năm nhưng cú sụp đổ của Enron vẫn là bài học cảnh tỉnh kinh điển trong lịch sử tài chính hiện đại. Nhà đầu tư không nên đặt cược tất cả vào một cổ phiếu duy nhất khi rủi ro sụp đổ có thể “xóa sổ” toàn bộ danh mục. Ngoài ra, nhân viên cần thận trọng khi nắm giữ cổ phiếu công ty mình bởi khi doanh nghiệp phá sản, họ có thể mất cả việc làm lẫn tài sản.

Tổng hợp