Quy định sắp bắt buộc với hàng chục triệu ô tô, xe máy: Thứ xuyên qua khẩu trang đã bị giám sát 25 năm

Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang lấy ý kiến về các dự thảo quy định về tiêu chuẩn và kiểm định khí thải, một với ô tô, một với xe máy. Các dự thảo đều hướng đến việc kiểm soát khí thải một cách toàn diện, bao gồm cả các xe đang sử dụng, chứ không chỉ đối với xe mới sản xuất.

Với ô tô, quy định mới chia làm 5 mức khí thải, mức 5 là khắt khe nhất, xe đăng ký biển số tại Hà Nội và TP.HCM dự kiến áp dụng từ năm 2027, sớm hơn một năm so với các tỉnh khác. Xe máy cũng không còn "đứng ngoài cuộc". Những thay đổi này liên quan đến hàng chục triệu phương tiện đang lưu hành trên cả nước.

Trong số các loại khí, bụi thải gây ô nhiễm thải từ phương tiện giao thông, bụi mịn (PM - Particulate Matter) được xem là một trong những kẻ giết người thầm lặng nguy hiểm nhất. Loại bụi này có kích thước siêu nhỏ, nhỏ hơn 10 micromet. Đặc biệt, bụi mịn PM2.5 (nhỏ hơn 2.5 micromet, mỏng hơn 100 lần so với sợi tóc của con người) dễ dàng vượt qua khẩu trang thông thường, đi sâu vào phổi và thậm chí vào máu, gây viêm phổi, đột quỵ, bệnh tim mạch, và nguy cơ ung thư.

Tại các nền kinh tế phát triển, việc kiểm soát PM phát thải từ phương tiện giao thông đã được triển khai cách đây 25 năm. Châu Âu lần đầu tiên được chính thức giám sát bụi mịn vào năm 2000 với tiêu chuẩn EURO 3, áp dụng giới hạn PM cho xe diesel là 0.05 g/km. Đến EURO 4 (2005), mức này giảm còn 0.025 g/km, và đến EURO 5 (2009) thì giới hạn siết mạnh xuống chỉ còn 0.005 g/km. Hiện nay, EURO 6 và 6d vẫn giữ giới hạn này nhưng bổ sung thêm kiểm tra thực tế (RDE) để đảm bảo xe đạt chuẩn cả khi vận hành trên đường phố.

Tại Hoa Kỳ, hệ thống tiêu chuẩn Tier của EPA đưa ra yêu cầu về bụi mịn trong tiêu chuẩn Tier 2 từ năm 2004, quy định giới hạn PM là 0.01 g/mile (~0.0062 g/km). Sang Tier 3 (2017), giới hạn này giảm xuống còn 0.003 g/mile (~0.00186 g/km), trở thành tiêu chuẩn nghiêm ngặt bậc nhất thế giới về bụi mịn.

Nhật Bản cũng không kém cạnh. Họ bắt đầu đưa PM vào quản lý từ đầu thập niên 2000, thông qua các tiêu chuẩn như PM-LEV và SU-LEV, cùng chu trình thử nghiệm JC08 và gần đây là WLTC. Mức kiểm soát PM tại Nhật hiện tương đương hoặc chặt hơn so với châu Âu.

Tại Việt Nam, chúng ta đã có quy định khí thải với bụi mịn, nhưng chủ yếu áp dụng với xe ô tô sản xuất mới. Cụ thể, từ năm 2017, ô tô mới phải đạt EURO 4, và từ 2022 với xe diesel là EURO 5, đồng nghĩa với việc có giám sát PM theo mức 0.025 và 0.005 g/km. Xe máy hiện vẫn đang ở mức EURO 3, bắt đầu từ năm 2017, có bao gồm giới hạn PM (khoảng 0.1 g/km) nhưng không có hệ thống kiểm định thực tế cho xe đang lưu hành.

Nói cách khác, việc kiểm soát bụi mịn tại Việt Nam vẫn không làm giảm thực tế việc phát thải bụi mịn đối với hàng triệu phương tiện đã và đang chạy ngoài đường. Đặc biệt là các xe máy cũ, vốn là nguồn gây ô nhiễm lớn nhất nhưng vẫn thoải mái lưu thông.

Vì vậy, bước đi năm 2025 chính là một dấu mốc cần thiết. Lần đầu tiên, các quy chuẩn khí thải sẽ không chỉ là tiêu chuẩn kỹ thuật cho nhà sản xuất, mà là ràng buộc pháp lý với toàn bộ phương tiện lưu hành, trong đó có bụi mịn. 

Dù còn nhiều thách thức trong thực thi và giám sát, nhưng không thể phủ nhận lần đầu tiên, những hạt bụi nhỏ đến mức “chui qua khẩu trang” sẽ bị buộc phải "hiện hình" và chịu sự kiểm soát như châu Âu bắt đầu làm cách đây 25 năm.