Người lao động dần yếu thế: Mô hình ‘càng đông càng mạnh’ suốt 100 năm hết thời, các doanh nghiệp giờ đây đua nhau sa thải với tốc độ đáng kinh ngạc

Trong suốt hơn một thế kỷ qua, thước đo sức mạnh của một doanh nghiệp Mỹ thường được đếm bằng số lượng nhân viên. Từ những năm đầu của Cách mạng Công nghiệp, mô hình "càng đông càng mạnh" đã tạo ra những tượng đài kinh tế, nơi hàng chục nghìn, thậm chí hàng trăm nghìn nhân viên vận hành guồng máy khổng lồ của tập đoàn. Nhưng ngày nay, xu hướng này đang đảo chiều với tốc độ đáng kinh ngạc.

Từ Amazon đến JPMorgan, từ Ford đến Meta, hàng loạt lãnh đạo cấp cao công khai nói về việc giảm quy mô nhân sự, không phải vì khó khăn tài chính nhất thời, mà vì họ tin rằng trí tuệ nhân tạo (AI) sẽ giúp duy trì hoặc tăng hiệu suất mà cần ít người hơn.

Gần đây, những tuyên bố từ các CEO hàng đầu thế giới đã làm chấn động giới kinh doanh. Andy Jassy của Amazon, Jamie Dimon của JPMorgan, và thậm chí cả các nhà lãnh đạo Klarna hay Ford đều công khai thừa nhận một sự thật: trí tuệ nhân tạo (AI) đang giúp họ đạt được "hiệu quả" bằng cách giảm bớt nhân viên. Lực lượng lao động khổng lồ, từng là niềm tự hào, giờ đây lại bị coi là một "di sản không may" của một thời đại cồng kềnh đã qua.

Từ biểu tượng thành gánh nặng

Trong quá khứ, số lượng nhân viên khổng lồ từng là lợi thế cạnh tranh. Các ngành sản xuất, đường sắt, sau đó là công nghệ, cần đội ngũ nhân sự đồ sộ để phối hợp, vận hành dây chuyền và quản lý phức tạp. Mô hình quản trị theo dây chuyền, khoa học quản lý, và cơ cấu phân quyền đã giúp điều hành bộ máy cồng kềnh này hiệu quả.

Lịch sử kinh doanh cho thấy, việc tập hợp hàng nghìn, thậm chí hàng chục nghìn người dưới một mái nhà là một phát minh xã hội cần thiết. Để xây dựng đường sắt xuyên quốc gia hay vận hành dây chuyền sản xuất hàng loạt, các công ty cần một đội ngũ nhân sự khổng lồ để phối hợp, giám sát và thực hiện các công việc lặp đi lặp lại.

Các mô hình quản lý được phát minh ra để giải quyết "bài toán" phức tạp này. Nhờ đó, các công ty vươn lên thành những gã khổng lồ, và nhân viên có được những con đường sự nghiệp rõ ràng, ổn định.

Vào những năm 1930, khoảng một phần mười lực lượng lao động làm việc cho các doanh nghiệp có ít nhất 10.000 nhân viên. Đến cuối Thế chiến II, tỷ lệ này đã tăng vọt lên khoảng một phần ba.

Đến những năm 1970, một phần của hệ tư tưởng "càng lớn càng tốt" bắt đầu thay đổi. Một triết lý quản lý mới đã được hình thành, bình thường hóa việc sa thải nhằm mục đích giải quyết tình trạng quá tải. Và khi robot tự động hóa nhiều công việc lao động chân tay, máy tính lớn và bộ xử lý văn bản của IBM cũng đã loại bỏ toàn bộ các vị trí nhân viên văn phòng.

Tuy nhiên, vẫn còn rất nhiều công việc mà công nghệ không thể tự động hóa, điều đó có nghĩa là các công ty cần một đội ngũ lớn các chuyên gia có trình độ đại học để duy trì hoạt động. Ngay cả những công ty tiên tiến nhất về công nghệ cũng coi con người của họ - đặc biệt là các lập trình viên - là yếu tố then chốt cho thành công của họ.

"Tuyển dụng những người giỏi - đặc biệt là các kỹ sư - là một trong những thách thức lớn nhất mà bất kỳ công ty công nghệ nào cũng gặp phải", Mark Zuckerberg than thở vào năm 2013. "Đất nước chúng ta không sản xuất được số lượng kỹ sư mà các công ty mong muốn."

Các gã khổng lồ công nghệ thường tuyển dụng nhiều hơn mức cần thiết để đảm bảo nguồn cung nhân tài ổn định, và để thu hút và giữ chân những người giỏi nhất, họ đối xử với nhân viên như những "con cưng".

Tuy nhiên những "cỗ máy" nhân sự hàng chục nghìn người giờ đây đang bị chính các CEO xem như tàn dư của một thời đại "phình to vì bắt buộc". Khi AI có thể xử lý hàng loạt công việc kế toán, nhân sự, phân tích dữ liệu, marketing… nhu cầu giữ đội ngũ đông đảo trở nên khó biện minh về chi phí.

Công nghệ ngày càng tinh vi cho phép các nhóm nhỏ thực hiện khối lượng công việc mà trước đây cần hàng trăm người. Điều này không chỉ xảy ra ở các tập đoàn lâu đời. Các nhà đầu tư và sáng lập startup đang nhận thấy họ có thể khởi nghiệp và phát triển công ty với số lượng nhân viên ban đầu ít hơn một nửa so với trước đây. Mục tiêu của họ không phải là tuyển thêm nhân sự, mà là tìm cách để không cần phải tuyển thêm. Điều này báo hiệu sự kết thúc của "kỷ nguyên siêu tuyển dụng" (Mega Employer).

Kết thúc một thời đại

Nếu cần một thời điểm đánh dấu sự đảo chiều, đó có lẽ là tháng 11/2022 – khi Meta sa thải hơn 11.000 nhân viên, mở màn cho làn sóng cắt giảm lan rộng toàn ngành công nghệ. Khi đó, nhiều người đổ lỗi cho tình trạng "tuyển quá đà" trong đại dịch. Nhưng hai năm rưỡi sau, tuyển dụng vẫn chưa phục hồi, thay vào đó, AI đang trở thành động lực cốt lõi của việc tinh giản.

Theo phân tích của Live Data, nếu tận dụng triệt để khả năng tự động hóa hiện tại, Microsoft có thể giảm 36% khối lượng công việc của nhân viên – tương đương 80.000 vị trí.

Tương tự, CEO của Klarna cho biết các khoản đầu tư của công ty vào AI đã khiến số lượng nhân viên của công ty giảm 40%. CEO của Ford — một công ty tuyển dụng hàng chục nghìn chuyên gia văn phòng — tuyên bố rằng AI sẽ xóa sổ "một nửa" tất cả các công việc văn phòng.

Trong một ngành công nghiệp từng tích trữ nhân tài như vàng, sự thay đổi này thật đáng kinh ngạc. Các CEO dường như không còn coi phần lớn lực lượng lao động của mình là không thể thiếu nữa. Một câu nói quen thuộc của các nhà lãnh đạo công nghệ, từ Mark Zuckerberg, Elon Musk đến Dara Khosrowshahi là: "Nếu bạn không thích ở đây, bạn nên rời đi".

Các công ty như Microsoft, Meta, Google và Salesforce đã tăng trưởng đáng kể số lượng nhân viên qua từng năm. Giờ đây, theo nhà cung cấp phân tích lực lượng lao động Live Data, tất cả đều tuyển dụng ít nhân viên hơn so với thời kỳ đỉnh cao năm 2022.

Không chỉ các tập đoàn lớn, thế hệ startup AI đang định nghĩa lại cách xây dựng doanh nghiệp. Từ lập trình, tiếp thị, bán hàng đến dịch vụ khách hàng, AI cho phép nhóm nhỏ đảm nhận khối lượng công việc từng cần hàng chục người. Nhiều nhà sáng lập thậm chí công khai tuyên bố không muốn vượt quá vài chục nhân viên, ngay cả khi đạt doanh thu hàng trăm triệu USD.

Hệ quả là "quy mô nhân sự trung bình" của công ty tương lai có thể vĩnh viễn nhỏ hơn các ông lớn hiện nay.

Vào năm 2022, 29% lực lượng lao động Mỹ làm việc cho một tổ chức có ít nhất 10.000 người. Trong khi đó, hệ thống giáo dục của đất nước đang đào tạo ra ngày càng nhiều sinh viên tốt nghiệp đại học, những người đã học tập chăm chỉ với kỳ vọng về một tương lai ổn định trong công việc văn phòng. Nếu các công ty lớn tuyển dụng ít hơn, và các công ty nhỏ cũng tuyển dụng ít hơn, thì họ sẽ đi về đâu?

Tác động hai mặt

Xu hướng thu hẹp quy mô có thể mang lại những lợi ích đáng kể. Một thế hệ các công ty nhỏ, linh hoạt có thể xuất hiện, thúc đẩy sự đổi mới nhanh hơn và tạo ra sự cạnh tranh lành mạnh trên thị trường. Các công ty nhỏ hơn cũng thường được biết đến với môi trường làm việc ít quan liêu, tạo động lực cao hơn cho nhân viên. Nhân viên trong doanh nghiệp nhỏ thường có mức độ gắn kết cao hơn, ít mắc kẹt trong "vòng xoáy họp hành".

Tuy nhiên, mặt trái của xu hướng này cũng không hề nhỏ. Khi các tập đoàn lớn thu hẹp quy mô, những con đường sự nghiệp dài hạn và cơ hội đào tạo nội bộ sẽ dần biến mất. Người lao động sẽ phải chuyển đổi công ty thường xuyên hơn để phát triển.

Quan trọng hơn, với việc các tập đoàn lớn giảm tuyển dụng, và các startup cũng duy trì số lượng nhân sự tối thiểu, câu hỏi đặt ra là: Liệu thị trường có đủ việc làm cho tất cả những sinh viên mới tốt nghiệp, những người đã được đào tạo để bước vào một thị trường việc làm không còn tồn tại nữa?

Khi sự ổn định nghề nghiệp biến mất thì người lao động, đặc biệt là sinh viên mới ra trường, có thể phải thay đổi công ty thường xuyên hơn và tự tìm cách nâng cao kỹ năng.

Các nhà kinh tế cho rằng, lịch sử đã lặp lại. Ban đầu, các công nghệ mới thường chỉ giúp làm công việc cũ nhanh hơn và rẻ hơn. Chỉ sau đó, khi các phát minh đột phá mở ra những ngành nghề hoàn toàn mới (như điện hay ô tô), tăng trưởng kinh tế và việc làm mới có thể bùng nổ.

Thế nhưng, điều đáng lo ngại hiện nay là nhiều công ty đang tập trung vào việc sử dụng AI để cắt giảm chi phí, thay vì dùng nó để tạo ra những sản phẩm hoặc dịch vụ chưa từng có. Nếu xu hướng này tiếp tục, chúng ta có thể sẽ sống trong một thế giới của những công ty "tinh gọn" nhưng không thật sự đột phá, để lại một lực lượng lao động bị thu hẹp và một nền kinh tế có nguy cơ trì trệ.

Thời đại của các tập đoàn khổng lồ với hàng vạn nhân viên có thể đã đi đến hồi kết. Trong 100 năm qua, doanh nghiệp lớn lên bằng cách tuyển thêm người nhưng trong 100 năm tới, họ có thể mạnh lên bằng cách… tuyển ít đi. Sự dịch chuyển này không chỉ thay đổi cách thức vận hành của nền kinh tế Mỹ, mà còn viết lại quỹ đạo nghề nghiệp của hàng triệu lao động toàn cầu.

Câu hỏi lớn nhất lúc này là liệu các công ty mới, nhỏ gọn hơn có thể tạo ra một tương lai tốt đẹp hơn, hay chỉ đơn giản là khiến thế giới việc làm của chúng ta trở nên nhỏ bé hơn.

*Nguồn: Fortune, BI