'Xé toạc màn che' mấy loại ung thư, 4 công trình nhận hơn 117 tỉ đồng từ VinFuture còn góp gì cho thế giới?

Không chỉ dừng lại ở những con số tài chính ấn tượng, các công trình năm nay đã trực tiếp "xé toạc màn che" bí ẩn của 3 loại ung thư nguy hiểm nhất (ung thư cổ tử cung, ung thư vú, ung thư đầu-cổ) và đưa ra lời giải cho bài toán an ninh lương thực toàn cầu. Dưới đây là phân tích chuyên sâu về cơ chế và tác động thực tế của từng công trình.

Tranh do AI vẽ Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn trao tặng Giải thưởng Chính VinFuture 2025 cho 4 nhà khoa học của chuỗi công trình về virus HPV và vắc xin đơn liều.  

Từ chối "ship đồ ăn nhanh" cho đất dần hồi sinh

Giải thưởng trị giá 500.000 USD được trao cho Giáo sư Esperanza Martínez-Romero (Mexico). Bà không đi theo lối mòn sử dụng các chế phẩm vi sinh thương mại từ vùng ôn đới – vốn thường thất bại khi áp dụng vào đất đai nhiệt đới khắc nghiệt.

Về cơ chế khoa học: GS. Martínez-Romero đã phát hiện và phân lập chủng vi khuẩn Rhizobium tropici. Đây là chủng bản địa có khả năng chịu axit và nhiệt độ cao vượt trội. Bà chứng minh rằng sự cộng sinh này không chỉ giới hạn ở cây họ đậu mà còn mở rộng sang các loài cây khác (như ngô), tạo ra một hệ thống "nhà máy đạm tự nhiên" ngay tại rễ cây.

Thế giới đang lãng phí một nguồn lực khổng lồ. Việc lạm dụng phân bón hóa học khiến khoảng 200 triệu tấn nitơ hoạt tính bị thất thoát ra môi trường mỗi năm, gây ra các "vùng chết" ở đại dương và ô nhiễm khí quyển. Theo báo cáo từ Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc (UNEP), cái giá phải trả cho lượng nitơ thất thoát này ước tính lên tới 200 tỉ USD mỗi năm.

Giải thích vui: Phân bón hóa học giống như dịch vụ "ship đồ ăn nhanh": nhanh, tiện nhưng tốn tiền và xả rác (vỏ hộp) đầy ra môi trường. Vi khuẩn Rhizobium tropici của GS. Martínez-Romero giống như việc tuyển một "đầu bếp tài ba" về sống ngay trong "bếp" (bộ rễ) của cây. Đầu bếp này tự lấy nguyên liệu từ không khí để nấu ăn cho cây mỗi ngày. Cây vừa no bụng, nông dân đỡ tốn tiền đi chợ, mà môi trường lại sạch bong!

>>Xem thông tin chi tiết

"Xé toạc màn che" của ung thư vú

Trước năm 1990, y học thế giới tin rằng ung thư là bệnh ngẫu nhiên hoặc do virus. Giáo sư Mary-Claire King (Hoa Kỳ) đã đảo lộn quan niệm này bằng cách chứng minh sự tồn tại của một "gen ung thư" di truyền trong các gia đình có nhiều người mắc bệnh khởi phát sớm.

Bằng phương pháp phân tích liên kết di truyền (linkage analysis) thủ công đầy kiên trì, GS. King đã định vị chính xác gen BRCA1 nằm trên nhánh dài của nhiễm sắc thể số 17 (vùng 17q21). Phát hiện này là nền móng cho khái niệm "Y học cá thể hóa" trong ung thư.

Sự khác biệt về rủi ro là cực kỳ lớn. Một phụ nữ bình thường có khoảng 12-13% nguy cơ mắc ung thư vú trong đời. Tuy nhiên, nếu mang đột biến gen BRCA1, con số này nhảy vọt lên tới 72%. Việc xét nghiệm gen cho phép phụ nữ chủ động chọn phẫu thuật phòng ngừa (như minh tinh Angelina Jolie) hoặc tầm soát gắt gao, thay vì chờ bệnh đến.

Giải thích vui: Bộ gen của chúng ta giống như một cuốn sách hướng dẫn sử dụng cơ thể. Gen BRCA1 đóng vai trò là "anh chàng biên tập viên" chuyên đi sửa lỗi chính tả (tế bào hư hỏng). Nếu anh chàng này bị ốm (đột biến), các lỗi chính tả sẽ xuất hiện tràn lan trong cuốn sách, dẫn đến việc cơ thể bị "in sai" (ung thư). Nhờ GS. King, chúng ta biết cách kiểm tra sức khỏe "anh biên tập viên" này trước khi quá muộn!

>>Xem thông tin chi tiết

"Tài khoản trọn đời" cho hạt lúa giống năng suất cao

Công trình thuộc về nhóm 5 nhà khoa học (GS. Sundaresan, GS. Mercier, TS. Guiderdoni, TS. Khanday, TS. Mieulet). Họ đã giải quyết bài toán hóc búa nhất của nông nghiệp thế kỷ 21: Làm sao giữ được ưu thế lai (năng suất cao) qua các đời sau mà không cần lai tạo lại?

Nhóm tác giả đã phát triển hệ thống MiMe (Mitosis instead of Meiosis) - biến quá trình giảm phân thành nguyên phân để tạo ra giao tử vô tính. Bằng cách tác động vào các gen chủ chốt như FANCM, RECQ4, FIGL1, họ đã tạo ra cơ chế "sinh sản vô tính tổng hợp" (synthetic apomixis). Kết quả là hạt giống đời con (F2, F3...) mang bộ gen y hệt cây mẹ ưu tú.

Lúa gạo nuôi sống hơn một nửa dân số thế giới. Lúa lai thường cho năng suất cao hơn 15-20% nhưng hạt giống rất đắt và chỉ dùng được một vụ. Công nghệ này giúp "cố định ưu thế lai", cho phép nông dân nghèo tự để giống mà năng suất không bị sụt giảm, đảm bảo an ninh lương thực bền vững.

Giải thích vui: Hạt giống lúa lai bình thường giống như "vé xem phim rạp": xem xong một lần là hết giá trị, muốn xem tiếp phải mua vé mới. Công nghệ của các nhà khoa học này đã biến hạt giống thành "tài khoản Netflix trọn đời": bạn chỉ cần đăng ký (mua giống) một lần và có thể "xem" (trồng) đi "xem" lại bao nhiêu mùa tùy thích mà chất lượng phim (năng suất) vẫn nét căng 4K!

>> Xem thông tin chi tiết

Cuộc chiến toàn diện chống lại virus HPV

Nhóm 4 nhà khoa học (TS. Lowy, TS. Schiller, TS. Kreimer, GS. Gillison) được vinh danh vì công cuộc toàn diện chống lại virus HPV - tác nhân gây ra hàng loạt loại ung thư.

Công nghệ VLP do TS. Lowy và TS. Schiller phát hiện ra rằng protein vỏ L1 của virus có thể tự lắp ráp thành các "hạt giống virus" (VLP) rỗng ruột. Chúng kích thích miễn dịch mạnh mẽ nhưng không gây bệnh vì không chứa vật liệu di truyền. Bên cạnh đó, TS. Kreimer chứng minh qua thử nghiệm lâm sàng rằng chỉ cần 1 liều vắc-xin duy nhất cũng tạo ra hiệu quả bảo vệ bền vững. Đặc biệt, GS. Gillison là người đầu tiên chứng minh HPV gây ra ung thư biểu mô vùng hầu họng, tách biệt hoàn toàn với nguyên nhân do thuốc lá/rượu.

Mỗi năm có 690.000 ca ung thư mới liên quan đến HPV. Vắc-xin này được chứng minh có thể ngăn chặn tới 87-99% nguy cơ ung thư cổ tử cung và các bệnh lý liên quan. Phác đồ đơn liều giúp tiết kiệm chi phí khổng lồ, đưa vắc-xin đến được với hàng triệu trẻ em gái ở các nước nghèo.

Giải thích vui: Hệ miễn dịch là quân đội bảo vệ thành trì cơ thể. Virus HPV là kẻ địch. Vắc-xin công nghệ VLP giống như việc gửi đến doanh trại những "mô hình nộm" y hệt kẻ địch nhưng bên trong rỗng tuếch, không có vũ khí. Quân đội được tập dượt đánh đấm túi bụi vào các mô hình này. Nhờ đó, khi "kẻ địch thật" xuất hiện, lính gác nhận diện được ngay và tiêu diệt trong "một nốt nhạc" trước khi chúng kịp xâm nhập!

>> Xem thông tin chi tiết