Suy thoái thị trường nghệ thuật Trung Quốc: Doanh số đấu giá giảm 38%, các tỷ phú 'mua nhưng không trả tiền'

Thị trường nghệ thuật Trung Quốc, từng được mệnh danh là động lực tăng trưởng lớn nhất toàn cầu, đang phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng sâu rộng, không chỉ thể hiện qua doanh số giảm mạnh mà còn qua một vấn đề nan giải và dai dẳng: tỷ lệ không thanh toán (non-payment) tăng vọt.

Những người giàu có, từng chi hàng trăm triệu USD để mua các kiệt tác quốc tế, giờ đây đang mất dần niềm tin và trở nên thận trọng hơn bao giờ hết, phản ánh tình trạng sức khỏe của nền kinh tế Trung Quốc.

Mất niềm tin

Tờ Financial Times (FT) cho hay giữa cái nóng oi ả của mùa hè Thượng Hải, cựu vận động viên thể hình Jiao Qinghua đứng lặng giữa phòng đấu giá sang trọng của nhà Council. Ông từng là một trong những người sẵn sàng chi hàng triệu nhân dân tệ cho một bức họa mực cổ hay tác phẩm đương đại. Nhưng năm nay, Jiao không ra giá.

"Kinh tế đi xuống, áp lực lớn lắm. Các ông chủ giờ không dám mua nữa, họ không còn niềm tin", ông Jiao ngậm ngùi.

"Trước năm 2015, tất cả các phân khúc của thị trường - bất kể là tranh vẽ, đồ sứ, đồ cổ, đồ nội thất Trung Quốc - đều bán chạy", ông Jiao nói. "Sau năm 2015, tình hình bắt đầu trở nên khá tồi tệ, sức mua của nhiều người bị hạn chế".

Câu chuyện của Jiao phản chiếu tình cảnh chung của thị trường nghệ thuật Trung Quốc, một thời từng khuấy đảo các nhà đấu giá toàn cầu, nay đang rơi vào khủng hoảng niềm tin và thanh khoản.

Chưa đầy một thập kỷ trước, Trung Quốc là trung tâm của những thương vụ gây choáng váng.

Năm 2013, chủ tịch Wang Jianlin của tập đoàn Dalian Wanda từng chi 28 triệu USD mua tranh Picasso. Năm 2015, tỷ phú chứng khoán Liu Yiqian dùng thẻ Amex quẹt liên tiếp 170 triệu USD để sở hữu bức "Nu Couché" của Modigliani.

Sự bùng nổ ấy đưa Bắc Kinh và Hong Kong trở thành "sân khấu" của giới sưu tầm quốc tế, nơi các nhà đấu giá phương Tây coi mỗi cú gõ búa là một biểu tượng cho sức mạnh kinh tế Trung Hoa.

Theo Patti Wong, cựu chủ tịch khu vực châu Á và quốc tế tại Sotheby's, đây là một sự đảo ngược khi vào những năm 1990, người mua châu Á chỉ chiếm một phần nhỏ doanh số bán hàng tại nhà đấu giá.

Thế nhưng, ánh hào quang ấy mờ dần sau năm 2015. Kinh tế chậm lại, thị trường bất động sản lao dốc, và chiến dịch chống tham nhũng khiến giới siêu giàu không còn mặn mà với việc khoe khoang qua tranh cổ, đồ sứ hay nghệ thuật đương đại. Đại dịch Covid-19 giáng đòn chí mạng, bóp nghẹt giao dịch và làm tiêu tan sự hưng phấn từng nuôi sống các phòng đấu giá.

Theo báo cáo Art Basel/UBS, năm 2024, doanh số đấu giá tại Trung Quốc đại lục giảm 38% so với năm trước, kéo nước này từ vị trí thứ hai xuống thứ ba trong bảng xếp hạng toàn cầu. Ngay cả Hong Kong, "cửa ngõ" của thị trường nghệ thuật châu Á, cũng chứng kiến doanh thu tại Christie's, Sotheby's và Phillips giảm hơn 30%.

Nếu giá giảm đã là vấn đề, thì tình trạng "mua nhưng không trả" đang khiến cả ngành chao đảo. Theo Hiệp hội Đấu giá Trung Quốc, có tới một nửa số tác phẩm bán trên 10 triệu Nhân dân tệ trong năm qua không được thanh toán đúng hạn tính đến tháng 5 vừa qua. Tỷ lệ này cao nhất kể từ năm 2012, ngoại trừ giai đoạn đỉnh dịch. Với những người trong cuộc như Jiao, đây là "căn bệnh kinh niên" của ngành, phản ánh trực tiếp sự bất ổn kinh tế.

Ở phương Tây, các nhà đấu giá yêu cầu đặt cọc lớn, chứng minh tài chính và có hệ thống pháp lý mạnh để xử lý vi phạm. Tuy nhiên ở Trung Quốc, kiện tụng kéo dài, chi phí cao, còn chế tài yếu khiến người mua có thể "xù" mà không chịu hậu quả đáng kể. Một số chuyên gia trong ngành tiết lộ rằng thậm chí có những "giao dịch giả" được dựng lên để tạo tiếng vang, đẩy giá nghệ sĩ hoặc tăng sức nóng cho phiên đấu giá.

Tình trạng này xuất phát từ nhiều nguyên nhân: sự lỏng lẻo trong hệ thống pháp lý để truy cứu người vi phạm, mong muốn tạo ra "hưng phấn giả" về giá trị nghệ thuật, và đặc biệt là sự e ngại của người mua trong việc rút tiền mặt khi nền kinh tế suy thoái.

Sức mua yếu

Nhiều năm tăng trưởng thần tốc đã tạo ra một tầng lớp siêu giàu mới ở Trung Quốc, những người xem mua tranh như một hình thức khẳng định vị thế. Thế nhưng khi khủng hoảng bất động sản lan rộng và tăng trưởng chậm lại, tâm lý phô trương ấy biến mất.

Cùng lúc, việc Trung Quốc kiểm soát vốn nghiêm ngặt khi giới hạn mỗi cá nhân chỉ được chuyển 50.000 USD ra nước ngoài mỗi năm khiến dòng tiền mua tác phẩm quốc tế bị tắc nghẽn.

Clare McAndrew, nhà kinh tế nghệ thuật đứng sau báo cáo Art Basel/UBS, nhận định đợt "mua sắm trả thù" sau khi Trung Quốc mở cửa hậu Covid-19 chỉ kéo dài vài tháng đầu năm 2023 rồi nhanh chóng cạn kiệt.

"Tất cả những vấn đề cũ vẫn còn nguyên. Nghệ thuật không thể miễn nhiễm với tình hình kinh tế," bà Clare nói.

Trên thực tế, các nhà đấu giá từng tin rằng mở rộng hạ tầng ở Hong Kong sẽ giúp họ tiếp cận giới sưu tầm Trung Quốc. Christie's khai trương trụ sở 50.000 ft2 ở tòa nhà Henderson; Sotheby's mở "maison" hai tầng giữa trung tâm tài chính.

Dẫu vậy khi hai không gian sang trọng này ra mắt, doanh thu từ người mua Trung Quốc lại sụt mạnh, chỉ còn 21% tổng doanh số toàn cầu của Christie's, giảm gần một nửa so với ba năm trước. Nhà đấu giá Sotheby's thì phải chịu cảnh sa thải và cắt giảm nhân sự.

Trong khi đó, những người còn trụ lại trong nghề, như nhà buôn cổ vật Quảng Châu Xie Wenwei, lại nhìn thấy cơ hội trong khủng hoảng. Ông cho rằng đây là thời điểm để mua vào khi giá cổ vật nhà Minh – Thanh rớt thảm.

Song ngay cả ông cũng thừa nhận rằng người mua ít đi, tiền khó ra nước ngoài, thị trường nghệ thuật Trung Quốc đang rất yếu.

Tờ FT cho hay những phiên đấu giá vẫn diễn ra, người điều hành vẫn cầm búa, khán phòng vẫn kín ghế. Tuy vậy đằng sau những tràng vỗ tay là sự trống rỗng: các tác phẩm dù bán được vẫn có nguy cơ không thu tiền, các nhà sưu tập dè chừng, chờ giá chạm đáy còn các nhà đấu giá thì vật lộn để giữ thể diện cho một ngành từng thống trị thế giới nghệ thuật.

Jiao Qinghua, người từng sẵn sàng chi hàng chục triệu Nhân dân tệ cho một bức họa, giờ đứng ngoài quan sát.

"Nhiều người không trả tiền vì kinh tế tệ quá. Chúng tôi không biết đáy ở đâu", ông Jiao ngán ngẩm.

Đây có lẽ là ẩn dụ hoàn hảo cho thị trường nghệ thuật Trung Quốc hiện nay, một thế giới từng rực rỡ ánh vàng, giờ chỉ còn lại bức tranh lờ mờ giữa gam màu xám của sự bất định.

*Nguồn: FT, Fortune, BI