Sỡ hữu hàng loạt kho báu đất hiếm lớn hàng đầu thế giới, BRICS nắm lợi thế đối trọng phương Tây?

Gần đây, cụm từ “đất hiếm” xuất hiện trên khắp các mặt báo.

Ngày 20/10, Mỹ và Australia ký thỏa thuận trị giá hàng tỷ USD nhằm tăng cường hợp tác về đất hiếm và khoáng sản chiến lược. Mục tiêu của hai quốc gia này là nỗ lực đối phó với thế thống trị của Trung Quốc trên thị trường đất hiếm.

Chỉ một ngày sau, Cao ủy Thương mại Liên minh châu Âu (EU) Maros Sefcovic thông báo Bộ trưởng Thương mại Trung Quốc Vương Văn Đào (Wang Wentao) đã nhận lời mời “khẩn” tới Brussels để thảo luận về việc Bắc Kinh siết chặt hạn chế xuất khẩu đất hiếm.

Lĩnh vực khoáng sản chiến lược đang trở thành trọng tâm mới trong cạnh tranh địa chính trị toàn cầu. Một trong những “đấu trường” rõ nhất của cuộc chiến thuế quan Mỹ - Trung là cuộc đối đầu giữa “khoáng sản và chip bán dẫn”.

Năm ngoái, Trung Quốc đình chỉ xuất khẩu một số nguyên liệu sang Mỹ nhằm đáp trả chính sách siết chặt quyền tiếp cận công nghệ bán dẫn tiên tiến của Washington.

Tháng 4 năm nay, Bắc Kinh bổ sung 7 nguyên tố đất hiếm vào danh sách kiểm soát xuất khẩu để trả đũa mức thuế “đối ứng” mà chính quyền Trump áp lên hàng hóa Trung Quốc.

Hai tuần trước, Trung Quốc tiếp tục mở rộng phạm vi kiểm soát, bao gồm cả công nghệ liên quan đến đất hiếm. Các doanh nghiệp nước ngoài giờ đây phải xin giấy phép nếu muốn xuất khẩu sản phẩm sản xuất ở nước ngoài nhưng chứa dù chỉ một lượng nhỏ đất hiếm đã qua chế biến tại Trung Quốc.

Các biện pháp trên từng dự kiến có hiệu lực từ ngày 1/11, nhưng Bắc Kinh sau đó tạm hoãn thực thi trong vòng 1 năm, ngay sau cuộc gặp giữa Chủ tịch Tập Cận Bình và Tổng thống Mỹ Donald Trump. Hai bên đã đạt thỏa hiệp tạm thời nhằm hạ nhiệt căng thẳng thương mại.

Những động thái của Trung Quốc, dù nhằm vào Mỹ, đã gây hiệu ứng toàn cầu. Các nhà sản xuất ô tô và quốc phòng tại châu Âu và khu vực châu Á - Thái Bình Dương phải đối mặt với chi phí tăng và gián đoạn chuỗi cung ứng. Cuộc cạnh tranh giữa các cường quốc khiến thị trường khoáng sản chiến lược toàn cầu trở nên bất ổn và biến động.

Thay vì nỗ lực đảm bảo chuỗi cung ứng khoáng sản bền vững, các quốc gia lại tạo ra một trật tự tài nguyên bị phân mảnh. Chính sách “friendshoring” (chuyển dịch cung ứng và sản xuất sang nước bằng hữu) do Mỹ thúc đẩy đã dẫn tới hàng loạt sáng kiến hợp tác khoáng sản với các đồng minh phương Tây, như Sáng kiến Quản trị Tài nguyên Năng lượng (ERGI), Quan hệ Đối tác An ninh Khoáng sản (MSP), Liên minh Khoáng sản Chiến lược Bền vững (SCMA) và Sáng kiến Khoáng sản của Bộ Tứ (Quad Critical Minerals Initiative).

Các nhóm như G7 hay ASEAN cũng đã công bố kế hoạch hợp tác trong toàn bộ chuỗi giá trị khoáng sản, từ khai thác đến chế biến, nhằm giảm rủi ro đứt gãy chuỗi cung ứng.

Khi khoáng sản chiến lược ngày càng được xem là vấn đề an ninh quốc gia, hợp tác song phương giữa các nước “cùng chí hướng” cũng trở nên sâu sắc hơn. Dù nhiều sáng kiến nhấn mạnh hợp tác mở và đa bên, mục tiêu cốt lõi vẫn là giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc.

Tại hội nghị thượng đỉnh BRICS lần thứ 17 ở Brazil hồi tháng 7, Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi kêu gọi các nước thành viên “phối hợp để đảm bảo chuỗi cung ứng khoáng sản và công nghệ an toàn, đáng tin cậy”. Ông nhấn mạnh việc “ngăn không cho bất kỳ quốc gia nào dùng tài nguyên này vì lợi ích riêng hoặc làm vũ khí đối đầu với nước khác”.

Dẫu vậy, câu hỏi đặt ra là: liệu BRICS có thể góp phần định hình một trật tự tài nguyên toàn cầu công bằng hơn hay không?

Các nước BRICS đang nắm vị thế lớn trong ngành khoáng sản toàn cầu, trong đó Trung Quốc là quốc gia tiên phong.

Theo báo cáo Global Critical Minerals Outlook 2025 của Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA), Trung Quốc hiện là nhà tinh luyện và cung cấp khoáng sản chiến lược hàng đầu thế giới. Nước này chiếm trung bình 70% thị phần tinh luyện đồng và lithium, gần như độc quyền đối với coban, than chì và đất hiếm tinh chế.

Trung Quốc sản xuất hơn 95% than chì và nam châm đất hiếm đạt chuẩn cho pin, những vật liệu thiết yếu cho xe điện, thiết bị điện tử và tuabin gió.

Số liệu mới nhất của Cơ quan Khảo sát Địa chất Mỹ (USGS) cho thấy Trung Quốc, Brazil, Ấn Độ, Nga và Nam Phi chiếm khoảng 85% trữ lượng đất hiếm toàn cầu, riêng Trung Quốc nắm 44 triệu tấn, tức nhiều nhất thế giới.

Indonesia, thành viên mới của BRICS, là nước tinh luyện nicken lớn nhất toàn cầu, dù phần lớn nhà máy tinh luyện tại đây do doanh nghiệp Trung Quốc sở hữu.

Bên cạnh đó, Ả Rập Xê Út và Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE), đã đầu tư mạnh vào các dự án khai khoáng và nhà máy tinh luyện trong và ngoài nước, với nguồn vốn nhà nước hậu thuẫn.

Cho đến nay, BRICS chưa có chiến lược chính thức về khoáng sản. Việc các nước thành viên có thể đạt đồng thuận để đưa ra một lập trường thống nhất vẫn còn là dấu hỏi. Tuy nhiên, với lợi thế hiện tại, BRICS hoàn toàn có khả năng định hình các quy tắc và chuẩn mực trong trật tự tài nguyên toàn cầu.

Dù BRICS thường được coi là nền tảng đối trọng với các cơ chế “do phương Tây chi phối”, nhưng nếu chỉ tập trung vào lợi ích của các nước Nam bán cầu, nhóm này sẽ bỏ lỡ cơ hội thể hiện tinh thần hợp tác toàn diện.

Chuyên gia nhận định chiến lược khoáng sản của BRICS cần mở rộng hợp tác xuyên suốt chuỗi cung ứng, bao gồm cả các quốc gia thuộc Bắc bán cầu. Khi thế giới đang hình thành những khối liên minh cạnh tranh vì tài nguyên, BRICS có cơ hội vượt lên trên “chính trị phe nhóm” để xây dựng một nền kinh tế tài nguyên toàn cầu công bằng và bền vững hơn.

Chiến lược khoáng sản của BRICS sẽ phụ thuộc nhiều vào lựa chọn của Trung Quốc. Bắc Kinh đến nay vẫn xem khoáng sản chiến lược như một quân bài mặc cả trong bàn cờ địa chính trị.

Mỹ không phải quốc gia đầu tiên chịu tác động từ “quyền lực đất hiếm” của Trung Quốc. Năm 2010, Bắc Kinh từng cấm xuất khẩu đất hiếm sang Nhật Bản.

Đất hiếm cũng là chủ đề nổi bật trong các nỗ lực hàn gắn quan hệ Trung - Ấn. Trong chuyến thăm New Delhi hồi tháng 8, Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị được cho là đã trấn an người đồng cấp Ấn Độ rằng Bắc Kinh sẽ giải quyết những lo ngại của New Delhi về nguồn cung đất hiếm.

Trung Quốc đang đứng trước cơ hội thể hiện vai trò “người cung cấp hàng hóa toàn cầu có trách nhiệm”.

Tại hội nghị Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (SCO) gần đây ở Thiên Tân, Chủ tịch Tập Cận Bình công bố Sáng kiến Quản trị Toàn cầu, nhấn mạnh tầm nhìn về “một hệ thống quản trị công bằng và hợp lý hơn”. Thế giới sẽ dõi theo cách Trung Quốc sử dụng quyền lực đất hiếm để chứng minh điều đó.