Tờ Wall Street Journal (WSJ) cho hay trong vài năm trở lại đây, hình ảnh những shipper tất bật trên đường phố đã trở nên quen thuộc ở hầu hết các đô thị châu Á. Họ là mắt xích quan trọng của nền kinh tế số, bảo đảm cho thương mại điện tử, giao đồ ăn và dịch vụ theo yêu cầu vận hành trơn tru.
Thế nhưng, phía sau tốc độ giao hàng tính bằng phút là một nghề nghiệp chất chứa nhiều áp lực, rủi ro và bất ổn mà giới truyền thông ngày càng phản ánh rõ nét.
Thu nhập mỏng và bài toán mưu sinh
Theo WSJ, shipper làm việc càng nhiều thì áp lực càng lớn, nhưng thu nhập thực tế lại không tỷ lệ thuận với công sức bỏ ra.
Một ví dụ điển hình là ông Xu Hui, một tài xế giao đồ ăn 35 tuổi ở Bắc Kinh-Trung Quốc, thường bắt đầu ca lúc 11h sáng và kết thúc sau 23h30. Người đàn ông này thực hiện gần 50 đơn hàng/ngày, di chuyển gần 100 km nhưng thu nhập chỉ khoảng 7 Nhân dân tệ/đơn, tức chưa đến 1 USD/đơn.
Sau khi trừ chi phí xăng xe, bảo dưỡng, điện thoại và ăn uống, phần tiền còn lại đủ trang trải sinh hoạt cơ bản chứ khó tích lũy lâu dài.
Cũng theo WSJ, một tài xế tên Wu Di cho biết 7 năm trước anh có thể kiếm được 2.800 USD/tháng. Giờ đây, để đạt mức 1.400 USD (giảm 50%), anh phải làm việc 14-15 tiếng mỗi ngày.
Hiện tại, shipper Trung Quốc chỉ nhận được khoảng 1 USD (khoảng 7 Nhân dân tệ) cho mỗi đơn hàng, giảm từ mức 1,25 USD của vài năm trước do sự cạnh tranh quá lớn giữa các tài xế.
Đây là những ví dụ điển hình cho việc làm việc cực nhọc nhưng lợi nhuận rất mỏng, buộc người lao động phải chấp nhận ca dài để kiếm đủ sống.
Không ít nhân vật được báo nước ngoài phỏng vấn thừa nhận họ chấp nhận cường độ lao động cao vì không có lựa chọn tốt hơn. Với lao động nhập cư hoặc người mất việc sau đại dịch, nghề shipper trở thành “phao cứu sinh” tạm thời, dù đi kèm sự bấp bênh kéo dài.
Theo số liệu từ Tổng Liên đoàn Lao động Trung Quốc (ACFTU) năm 2024, số lượng lao động trong "hình thức việc làm mới" đã vượt quá 84 triệu người (chiếm 21% lực lượng lao động), trong đó có hơn 12 triệu shipper.
Một điểm chung trong các phóng sự điều tra của Wired và Reuters là vai trò chi phối của thuật toán. Thời gian giao hàng, lộ trình, mức thưởng-phạt đều do hệ thống tự động quyết định. Chỉ cần giao chậm vài phút hoặc từ chối đơn, tài xế có thể bị trừ tiền hoặc giảm tần suất nhận đơn trong tương lai.
Áp lực này khiến nhiều shipper buộc phải chạy nhanh, vượt đèn đỏ, đi ngược chiều hoặc làm việc không nghỉ. Các nghiên cứu được trích dẫn trên báo chí cho thấy phần lớn tài xế thừa nhận từng vi phạm luật giao thông để kịp giờ giao. Tai nạn vì thế trở thành rủi ro thường trực, đặc biệt ở các thành phố đông đúc.
Khó khăn lớn nhất mà một shipper hiện đại phải đối mặt không đến từ khách hàng hay thời tiết, mà đến từ những dòng mã vô tri được gọi là thuật toán. Các nền tảng công nghệ lớn đã biến thời gian giao hàng thành một đơn vị đo lường tàn nhẫn.
Nếu như vài năm trước, một đơn hàng có thể được cho phép hoàn thành trong sáu mươi phút, thì nay con số đó đã bị bóp nghẹt xuống còn chưa đầy hai phần ba. Tờ Renwu dẫn chứng thực tế từ Meituan cho thấy năm 2016, thời gian quy định cho quãng đường 3km là 60 phút. Đến năm 2017, thuật toán rút xuống còn 45 phút, và đến 2018 chỉ còn 38 phút.
Thuật toán của Meituan hay Ele.me không tính đến việc shipper phải chờ đợi thang máy ở những chung cư năm mươi tầng, hay việc họ phải len lỏi qua những con ngõ nhỏ ngoằn ngoèo.
"Bạn không thể không chạy nhanh, vì nếu chậm một giây, toàn bộ số tiền của đơn hàng đó có thể bị trừ sạch”, một tài xế tên Zhu Dahe, người thừa nhận rằng anh phải vượt đèn đỏ và đi ngược chiều thường xuyên, cho biết.
Đối với máy móc, đường đi luôn là một đường thẳng tối ưu, buộc người lao động phải tự lấp đầy khoảng cách giữa lý thuyết và thực tại bằng cách đánh đổi sự an toàn của chính mình. Những vụ tai nạn giao thông xảy ra với tần suất dày đặc không còn là sự cố tình cờ, mà là hệ quả tất yếu khi con người bị ép phải vận hành như những linh kiện trong một cỗ máy áp lực cao.
Rủi ro sức khỏe và an toàn
Sự bùng nổ của lực lượng lao động tự do sau đại dịch đã tạo ra một thực trạng trớ trêu: người làm càng nhiều, thu nhập càng giảm. Tại Trung Quốc, tình trạng "thừa xế" đã đẩy tiền công cho mỗi đơn hàng xuống mức thấp kỷ lục.
Để duy trì mức thu nhập đủ nuôi sống gia đình, tờ SCMP cho hay những shipper như ông Viên ở Hàng Châu, người được báo chí gọi là "Vua đơn hàng" (Order King) đã phải làm việc tới mười tám tiếng mỗi ngày.
Ông Viên thường xuyên làm việc 18 tiếng mỗi ngày (từ 6 giờ sáng hôm trước đến 3 giờ sáng hôm sau) và chỉ ngủ 3-4 tiếng trên xe. Ông qua đời trong lúc đang ngủ gục trên chiếc xe điện của mình bên lề đường sau một ngày làm việc quá sức.
Một tháng trước khi chết, ông đã bị gãy chân trong một vụ tai nạn giao thông khi đang giao hàng. Nhưng vì áp lực kinh tế và sự cạnh tranh, ông chỉ nghỉ 10 ngày rồi quay lại làm việc ngay.
Cái chết của ông ngay trên yên xe điện giữa đêm vắng là lời cảnh tỉnh đau xót nhất cho tình trạng làm việc quá sức. Họ không có bảo hiểm y tế, không có lương hưu và cũng không có sự bảo hộ từ các điều luật lao động truyền thống.
Mỗi khi đổ bệnh hay gặp tai nạn, shipper hoàn toàn đơn độc. Họ mắc kẹt trong một vòng xoáy kinh tế: vì thu nhập thấp nên phải làm thêm giờ, và vì làm thêm giờ nên sức khỏe suy kiệt, dẫn đến rủi ro tai nạn càng tăng cao.
Theo Sixth Tone, tỷ lệ shipper làm việc trên 10 tiếng/ngày tại Trung Quốc đã tăng từ 36,5% (năm 2018) lên đến 62,6% (năm 2021).
Tờ SCMP ghi nhận nhiều trường hợp shipper gặp vấn đề sức khỏe do làm việc quá sức hoặc thời tiết khắc nghiệt. Trong những đợt nắng nóng kỷ lục, nhu cầu giao đồ ăn tăng mạnh, đồng nghĩa với việc tài xế phải làm việc lâu hơn dưới nhiệt độ cao. Chi phí điều trị kiệt sức, say nắng hay tai nạn giao thông phần lớn do cá nhân tự gánh, bởi nhiều người không có bảo hiểm đầy đủ.
Chị Zhu, 25 tuổi tại Bạc Châu (An Huy), phải để con gái bệnh nặng ngồi trong thùng hàng khi đi giao đồ dưới trời nắng nóng 40 độ C để vừa làm vừa trông con, vì không có ai trông giữ. Cô bé đang điều trị khối u ác tính, chi phí điều trị lớn và gia đình phải gồng gánh bằng thu nhập shipper.
Những câu chuyện này không chỉ mang tính cá biệt. Chúng phản ánh một thực tế phổ biến: khi không có mạng lưới an sinh vững chắc, người lao động buộc phải đánh đổi sức khỏe và đời sống gia đình để duy trì thu nhập.
Nỗi đau vô hình
Không chỉ dừng lại ở áp lực kinh tế hay thể xác, shipper còn phải chịu đựng một loại tổn thương tâm lý âm thầm: sự vô hình trong mắt xã hội. Dù là người mang bữa cơm đến tận cửa cho hàng triệu gia đình, họ thường xuyên bị từ chối quyền vào thang máy chính, bị bảo vệ xua đuổi hoặc chịu đựng những lời quát tháo từ khách hàng chỉ vì chậm vài phút.
Những trường hợp tài xế phải quỳ xuống xin lỗi bảo vệ để được vào giao hàng kịp giờ không còn là hiếm gặp. Sự thiếu hụt các quyền lợi cơ bản như một nơi nghỉ chân có bóng mát, một ngụm nước miễn phí hay đơn giản là sự thấu hiểu từ cộng đồng đã biến nghề shipper thành một công việc đầy tủi nhục. Họ hiện diện ở khắp nơi nhưng dường như không thuộc về bất cứ đâu trong không gian đô thị hiện đại.
"Mỗi lần đi vệ sinh tốn của tôi 1 Nhân dân tệ (tiền nước/phí), nhưng quan trọng nhất là nó tốn mất 4-5 phút, thời gian đủ để hoàn thành một đơn hàng”, Hu Anyan, người đã làm việc cho nhiều hãng chuyển phát tại Bắc Kinh kể lại trong cuốn hồi ký năm 2023 rằng để giao kịp hàng, anh không dám uống nước cả ngày vì không có thời gian tìm nhà vệ sinh.
Trước sức ép dư luận, một số nền tảng giao hàng lớn đã triển khai các chương trình bảo hiểm tai nạn, quản lý thời gian làm việc hoặc hỗ trợ nhà ở cho tài xế. Tuy nhiên theo SCMP, các biện pháp này mới dừng ở mức thí điểm hoặc chỉ bao phủ một phần lực lượng lao động. Cốt lõi vấn đề là địa vị pháp lý của shipper trong nền kinh tế gig vẫn chưa được giải quyết triệt để.
Khi shipper bị coi là đối tác độc lập thay vì người lao động, trách nhiệm về bảo hiểm, lương tối thiểu hay giờ làm việc tối đa không thuộc về doanh nghiệp nền tảng. Điều này tạo ra khoảng trống pháp lý, nơi rủi ro được chuyển gần như hoàn toàn sang phía người giao hàng.
Theo WSJ, nghề shipper giao hàng đang đứng ở thế nghịch lý: vừa thiết yếu cho đời sống đô thị hiện đại, vừa mong manh về mặt kinh tế và xã hội. Những câu chuyện cá nhân, những con số về giờ làm việc, tai nạn và thu nhập không ổn định đã bóc tách mặt trái của sự tiện lợi mà người tiêu dùng hưởng thụ hằng ngày.
Trong bối cảnh thương mại điện tử tiếp tục mở rộng, câu hỏi đặt ra không chỉ là làm sao giao hàng nhanh hơn, mà là làm thế nào để tốc độ ấy không được đánh đổi bằng an toàn, sức khỏe và phẩm giá của người lao động. Đây không chỉ là thách thức của riêng shipper, mà là bài toán lớn cho chính sách lao động và mô hình kinh tế số trong những năm tới.
*Nguồn: WSJ, Reuters, SCMP, Wired
.png "Chuyên gia: Một tín hiệu cho thấy thời kỳ “gom hàng” cổ phiếu đang quay trở lại"){kind=avatar}
.png "Suzuki EECO ra mắt tại Việt Nam: Tải van giá 310 triệu đối đầu VinFast EC Van")
