Nhật Bản loay hoay tìm lại ánh hào quang chip nhớ, liên doanh 8 tập đoàn hàng đầu khó cứu vị thế mong manh vì bị Trung Quốc áp đảo

Khi Nhật Bản đầu tư hàng tỷ đô la vào sản xuất chip sử dụng cho trí tuệ nhân tạo, vị thế thống trị ít được biết đến của nước này trong lĩnh vực bán dẫn điện truyền thống đang bị thách thức bởi các công ty Trung Quốc mới nổi. Bất chấp thời điểm khó khăn, các nhà sản xuất trong nước vẫn chậm chạp trong việc hình thành một mặt trận thống nhất.

Chẳng hạn, Liên minh chip điện lớn giữa Toshiba và Rohm đang gặp khó khăn trong việc tạo ra những kết quả hữu hình ngoài dự án hợp tác sản xuất. Theo các nguồn tin được cập nhật tình hình, các cuộc thảo luận về hợp tác sâu rộng hơn, ban đầu được công bố vào đầu năm 2024, đã bị đình trệ nghiêm trọng. 

Tất cả làm nổi bật những khó khăn trong việc tái cấu trúc đáng kể ngành chip điện tử của Nhật Bản, nơi có năm công ty lớn: Mitsubishi Electric, Fuji Electric, Toshiba, Rohm và Denso, mỗi công ty chiếm chưa đến 5% thị trường toàn cầu.

Chip điện tuy không được chú ý bằng chip logic và chip bộ nhớ vốn đang được chú ý nhờ sự bùng nổ của AI, nhưng chúng là những thành phần thiết yếu trong mọi thứ, từ lưới điện đến xe điện. Chức năng của chúng là quản lý dòng điện, tương tự như vòi nước điện. Hơn nữa, chip điện tiên tiến có thể tăng đáng kể hiệu suất năng lượng, một yếu tố quan trọng đối với một quốc đảo nhập khẩu khoảng 90% năng lượng.

Toshiba và Rohm đã tham gia vào hai cuộc đàm phán hợp tác về chip điện. Một, được công bố vào tháng 12 năm 2023, là về hợp tác sản xuất, trong đó một công ty sử dụng nhà máy của mình để sản xuất các sản phẩm do công ty kia thiết kế nhằm giảm chi phí đầu tư. Thứ hai là một đề xuất hợp tác rộng hơn được Rohm công bố vài tháng sau đó nhằm tăng cường hợp tác trên tất cả các hoạt động kinh doanh liên quan đến chip điện, bao gồm nghiên cứu, bán hàng và mua sắm.

Rohm đã đầu tư 300 tỷ yên (2 tỷ đô la) vào Toshiba vào năm 2023, như một phần của thương vụ mua lại trị giá 2 nghìn tỷ yên do Japan Industrial Partners và các công ty và ngân hàng khác nhằm tư nhân hóa Toshiba. Động thái này vào thời điểm đó được coi là một nỗ lực của Rohm nhằm tăng cường mối quan hệ với Toshiba, vì hai công ty có thế mạnh bổ sung cho nhau: chip EV cho Rohm và sản phẩm công nghiệp cho Toshiba.

Tuy nhiên, vẫn chưa có tiến triển rõ rệt nào trong mối quan hệ đối tác rộng lớn hơn. Các nguồn tin nói với Nikkei Asia rằng các cuộc đàm phán đã bị đình trệ. 

Câu chuyện minh chứng cho một thực tế rằng Nhật Bản, từng là một trong những cường quốc dẫn đầu ngành bán dẫn toàn cầu, giờ đây đang chật vật đối phó với thách thức ngày càng lớn từ Trung Quốc - quốc gia vốn đã đặt mục tiêu dẫn đầu toàn cầu. Chip nhớ—yếu tố chủ chốt với vai trò điều khiển dòng điện trong ô tô, điện tử tiêu dùng, máy móc công nghiệp—đang đối mặt với sự phân mảnh nội bộ sâu sắc khiến Nhật Bản mất dần lợi thế cạnh tranh, theo Nikkei Asia. 

Trước kia, Nhật Bản từng chiếm khoảng 50% thị phần bán dẫn toàn cầu vào những năm 1980, nhưng đến gần đây, con số này chỉ còn khoảng 10%, chủ yếu do chuyển dịch sang mô hình fabless, thiếu đầu tư, chi phí lao động cao và cạnh tranh mạnh từ Hàn Quốc và Đài Loan. Dù vậy, Nhật vẫn giữ vị trí dẫn đầu trong một số ngành ngách như thiết bị sản xuất chip (Tokyo Electron, SCREEN, Advantest), wafer (Shin‑Etsu, SUMCO), NAND flash (Kioxia), cùng chip công suất từ Renesas và Rohm.

Tuy nhiên, các công ty Nhật vốn chuyên sâu, độc lập theo từng lĩnh vực hiện không đủ sức tạo ra một chuỗi giá trị khép kín đủ mạnh để cạnh tranh với mô hình tích hợp và quy mô lớn do Trung Quốc đang theo đuổi. Trung Quốc, dưới chiến lược “Made in China 2025”, đã đầu tư mạnh vào bán dẫn nhằm đạt được tự chủ về công nghệ lõi và giảm phụ thuộc vào nhập khẩu.

Điều đó càng trở nên rõ ràng qua những cảnh báo từ Nhật Bản về sự kiểm soát gần như độc quyền của Trung Quốc đối với các nguyên liệu chiến lược như gallium, một thành phần thiết yếu trong sản xuất bán dẫn và pin. Trung Quốc hiện chiếm tới 90% nguồn cung gallium toàn cầu, khiến Nhật Bản bị đặt vào thế bị động trong chuỗi cung ứng cao cấp.

Trước thực trạng này, Nhật Bản đang xúc tiến những bước tái cấu trúc nhằm vực dậy ngành bán dẫn quốc nội. Bước tiến nổi bật là cuộc cách mạng Rapidus – liên doanh công nghiệp công nghệ cao giữa tám tập đoàn hàng đầu Nhật như Sony, Toyota, SoftBank, NTT và Denso, với mục tiêu sản xuất chip tiên tiến 2 nm vào năm 2027. Chính phủ Nhật đã hỗ trợ tài chính mạnh mẽ cho Rapidus, với gói tài trợ lên tới gần 1.000 tỷ yên (khoảng 5,4 tỷ USD) trong năm tài chính 2025.

Bên cạnh đó, Nhật cũng hợp tác với gã khổng lồ chế tạo chip TSMC của Đài Loan để đẩy mạnh sản xuất tại chỗ. Liên doanh JASM (Japan Advanced Semiconductor Manufacturing) tại Kumamoto đã khởi động giai đoạn sản xuất bằng công nghệ 12/16 nm và lên kế hoạch mở rộng đến con chip 6 nm vào 2027. Dự án được kỳ vọng sẽ tăng công suất lên 100.000 wafers mỗi tháng và kéo theo sự tham gia của các tập đoàn như Sony, Toyota, Denso.

Thế nhưng, sự phân mảnh nội tại vẫn là thách thức lớn.

Nhật Bản hiện có nhiều công ty danh tiếng chuyên về các phân đoạn khác nhau nhưng thiếu sự hợp lực cần thiết để cạnh tranh trên quy mô toàn cầu. Chính phủ dù đã đổ tiền mạnh tay, nhưng Rapidus vẫn đối diện lo ngại về khả năng thu hút nhân tài. Theo giới phân tích, Nhật Bản nên trung thành vào chiến lược phát triển công nghệ ngách xuất sắc—cung cấp nền tảng công nghệ thế giới—thay vì cố gắng bắt chước mô hình nền tảng quy mô của Mỹ hay Trung Quốc, nhất là trong bối cảnh dân số già và hạn chế về quy mô rộng lớn.

Tóm lại, ngành chip nhớ Nhật Bản đang ở ngã ba đường: một bên là sự suy giảm từ chế độ IDM toàn diện, một bên là áp lực từ Trung Quốc ngày càng hội nhập và tích hợp từ đầu đến cuối chuỗi giá trị, và một bên là chính sách đổi mới, tập trung vào nghiên cứu sâu và hỗ trợ chính phủ. Liệu Rapidus có trở thành ngọn cờ dẫn đầu cho làn sóng phục hưng bán dẫn tiên tiến của Nhật, JASM có thể xoay chuyển tương lai, hay chính những tên tuổi như Tokyo Electron, Kioxia, Renesas tiếp tục tỏa sáng trong ngách toàn cầu? Trong bối cảnh cạnh tranh leo thang, Nhật Bản không chỉ cần công nghệ mới, mà cần sự đoàn kết nội lực để không tiếp tục bị phân mảnh—một điểm yếu đã khiến nước này đánh mất vị thế cách đây vài thập kỷ.

Theo: Nikkei Asia