Người trẻ ở nền kinh tế lớn nhất châu Á mắc kẹt với cụm từ 'không cạnh tranh': Nghỉ việc phải bồi thường số tiền gấp 10 lần thu nhập, chấp nhận thất nghiệp vì không thể xin việc cùng ngành

Tháng 4 năm nay, Lucy Liu, một nữ streamer 32 tuổi, háo hức bắt đầu công việc điều hành kênh tư vấn sức khỏe trực tuyến tại một công ty ở Hợp Phì, tỉnh An Huy. Vì công ty đang thiếu người, Liu chấp nhận làm việc ngay cả khi chưa có hợp đồng lao động, cho rằng đó chỉ là thủ tục hành chính. 

2 tuần sau, khi được mời ký hợp đồng chính thức, cô phát hiện trong đó có một điều khoản “không cạnh tranh” (NCC) yêu cầu cô không được làm việc cho bất kỳ đối thủ nào trong vòng 2 năm sau khi nghỉ việc.

Ban đầu còn do dự, nhưng Liu buộc phải ký vì nếu không có hợp đồng, cô không thể đòi lương 2 tuần đầu. Tệ hơn, sau 2 tháng, cô phát hiện hợp đồng còn quy định nếu nghỉ việc vì bất cứ lý do nào, kể cả trong thời gian thử việc, cô sẽ phải bồi thường 3 triệu NDT (hơn 400.000 USD), gần gấp 10 lần thu nhập hàng năm. 

“Lúc đó tôi mới nhận ra mình đã rơi vào bẫy,” cô nói.

Không phải trường hợp cá biệt, Liu là một trong hàng nghìn lao động trẻ Trung Quốc bị “giam lỏng” bởi các điều khoản NCC - vốn ban đầu được thiết kế để bảo vệ bí mật kinh doanh, nhưng ngày càng bị lạm dụng.

NCC - từ công cụ bảo mật đến sự ràng buộc

Tại Trung Quốc, các điều khoản không cạnh tranh được luật hóa từ năm 2008, giới hạn áp dụng với nhân sự quản lý cấp cao, kỹ thuật viên chủ chốt hoặc người tiếp cận thông tin mật. 

Tuy nhiên, trong 5 năm qua, NCC đã len lỏi vào hợp đồng của nhiều người lao động mà không liên quan gì đến bí mật kinh doanh, từ công nhân nhà máy, nhân viên lễ tân, bảo vệ, đến cả đầu bếp. Một nghiên cứu của Đại học Vũ Hán trên 454 bản án liên quan đến NCC cho thấy chỉ 21% có trong hợp đồng của nhóm nhân sự cấp cao, phần còn lại là lao động phổ thông.

Trường hợp điển hình là một bảo vệ lương 3.500 NDT/tháng bị công ty cũ kiện đòi 200.000 NDT vì vi phạm điều khoản không cạnh tranh. Tại Nam Kinh, một đầu bếp món nguội bị kiện gần 100.000 NDT với lý do tương tự.

Liu chia sẻ rằng kênh của cô chỉ có khoảng 3.000 người theo dõi và phát trực tiếp trên nền tảng công khai, hoàn toàn không có nội dung bí mật. Vậy nhưng, hợp đồng vẫn áp đặt điều khoản không cạnh tranh. “Thậm chí đi phát tờ rơi trên đường cũng có thể bị coi là vi phạm,” cô nói.

Không chỉ nhân viên chính thức, ngay cả thực tập sinh cũng phải ký NCC. Một sinh viên đại học tại Thượng Hải kể rằng, ngay ngày đầu làm thực tập sinh tại một công ty dược, cô đã được yêu cầu ký cam kết không làm cho đối thủ. Vì thị trường lao động quá cạnh tranh, cô đành nhắm mắt chấp nhận, dù lo lắng điều này có thể ảnh hưởng đến tương lai.

Những vụ kiện kéo dài và áp lực đè lên người trẻ

Tại Bắc Kinh, từ năm 2020 đến tháng 6 năm nay, Tòa án Nhân dân Trung cấp số 1 đã xử lý 432 vụ án lao động liên quan đến NCC - gấp đôi giai đoạn 2014-2019. Trước áp lực dư luận, ngày 1/8 vừa qua, Tòa án Nhân dân Tối cao Trung Quốc đã ban hành hướng dẫn pháp lý mới, có hiệu lực từ tháng 9, yêu cầu việc áp dụng NCC phải hợp lý, đúng chức năng công việc và mức độ tiếp cận thông tin.

Tuy nhiên, thực tế cho thấy nhiều công ty vẫn lạm dụng quyền lực để siết chặt người lao động. Lin Qi, 33 tuổi, sau vài tháng làm việc tại một công ty internet ở Bắc Kinh đã xin nghỉ vì môi trường độc hại. 

Chỉ đến lúc rời đi, cô mới được thông báo rằng mình không được làm việc trong cùng ngành ở bất kỳ đâu, kể cả trong hay ngoài Trung Quốc, trong vòng 12 tháng. Để không bị phạt số tiền tương đương 5 năm lương, cô đành chấp nhận thất nghiệp, sống bằng khoản hỗ trợ 20% lương/tháng mà công ty trả như một phần thỏa thuận.

Tương tự, nhiều sinh viên mới ra trường hoặc người lao động trẻ là đối tượng dễ bị tổn thương nhất. 

Luật sư Cui Can tại Thành Đô cho biết hầu hết khách hàng của ông sinh sau năm 1995, có người mới 22 tuổi, vừa tốt nghiệp đại học. Một lập trình viên trẻ bị công ty kiện đòi 1 triệu NDT sau khi đổi việc, khiến anh lâm vào khủng hoảng tinh thần nghiêm trọng. “Nếu thua kiện, cậu ấy dự định bỏ thành phố, quay về quê và bỏ mặc khoản nợ,” luật sư chia sẻ.

Kẽ hở pháp lý

Dù Tòa án Tối cao Trung Quốc đã siết quy định, nhưng quá trình xét xử có thể kéo dài tới 2 năm, khiến người lao động rơi vào tình trạng bấp bênh. Trong khi đó, các phòng pháp lý của doanh nghiệp đang biến NCC thành công cụ kiếm lời. “Đây là cuộc chơi mà bên yếu thế là người lao động,” luật sư Cui nói.

Trên mạng xã hội, nhiều “mẹo” lách NCC được chia sẻ như ký hợp đồng với công ty con, sử dụng tên giả hoặc làm việc qua trung gian để tránh bị phát hiện. 

Luật sư Ren Chuanqian tại Thượng Hải cho biết để chứng minh một người vi phạm NCC, doanh nghiệp thường phải theo dõi, giám sát ra vào công ty đối thủ, việc vừa tốn thời gian, vừa không chắc thành công.

Theo giáo sư Fan Wei, Đại học Kinh tế & Kinh doanh Thủ đô Bắc Kinh, việc lạm dụng NCC không chỉ vi phạm quyền tự do lựa chọn việc làm, mà còn gây lãng phí nhân tài và cản trở đổi mới sáng tạo. Trong dài hạn, điều này làm méo mó thị trường lao động và kìm hãm sự phát triển xã hội.

Tham khảo Sixth Tone