Nền kinh tế thiệt hại hàng chục nghìn tỷ mỗi năm vì bão lũ, một DN Việt dùng dữ liệu và công nghệ "bắt mạch ông trời"

13h30 ngày 7/10/2025, con đập của một nhà máy thủy điện nhỏ mang tên Bắc Khê 1 tại Lạng Sơn đã không thể trụ vững trước hệ quả từ hoàn lưu bão Matmo. Dưới sức ép của lượng nước lũ đỉnh điểm lên tới 1.572 m³/s, một phần thân đập đã vỡ, nước tràn xuống khu dân cư. 50 tỷ đồng là con số thiệt hại vật chất ban đầu, nhưng may mắn không có thiệt hại về người.

Trong vòng chưa đầy hai tháng, 5 cơn bão lớn đã liên tiếp ập đến. Từ Wipha, Kajiki, Ragasa, Bualoi đến Matmo đã trở thành nỗi ám ảnh với người dân miền Trung và miền Bắc. Nhìn rộng ra, những cơn bão dị thường như Yagi vào năm ngoái – được đánh giá là mạnh nhất trong 30 năm, đang dần trở thành một hiện tượng thường xuyên đến đáng sợ.

Đó là những vết cắt sâu, mới nhất vào một “vết thương” kinh niên của nền kinh tế Việt Nam: thiệt hại hàng chục nghìn tỷ mỗi năm vì thiên tai, điều này hiện hữu qua những ngôi nhà bị cuốn trôi, sinh kế của hàng trăm nghìn nông dân bị hủy hoại, và sự đe dọa đến an toàn của các công trình hạ tầng trọng yếu.

Khi biến đổi khí hậu ngày càng khắc nghiệt và những cơn siêu bão trở thành “bài test” thường niên, ông Tô Đức Hải, nhà sáng lập kiêm CEO CTCP Giải pháp thời tiết WeatherPlus trong bài phỏng vấn mới đây đã nói rằng: “Con người giờ đây không thể chỉ đặt ra câu hỏi ‘bao giờ bão đến’, mà phải là ‘chúng ta có công cụ nào để chủ động bảo vệ mình?”

Câu trả lời theo ông Hải, nằm ở Dữ liệu và Công nghệ. Đó cũng là con đường của WeatherPlus - công ty tư nhân đầu tiên tại Việt Nam dấn thân vào lĩnh vực thời tiết – khí hậu, với một hành trình đã 11 năm.

Trên thế giới, trong nhiều thập kỷ qua, thị trường dự báo thời tiết tư nhân là một sân chơi vốn yên ắng, với sự thống trị của những "người khổng lồ" tại Mỹ như AccuWeather, The Weather Company... Họ kết hợp chuyên môn của các nhà khí tượng học và công nghệ để cung cấp hàng chục tỷ dự báo mỗi ngày.

Tuy nhiên, sự bùng nổ của điện toán đám mây, trí tuệ nhân tạo (AI) và các cảm biến (sensor) giá rẻ đã tạo ra một cuộc cách mạng, mở đường cho hàng loạt công ty khởi nghiệp tham vọng, khi việc thu thập dữ liệu khổng lồ ngày càng nhanh hơn và việc chạy các mô hình trên dữ liệu đó cũng dễ dàng hơn.

Nằm trong làn sóng đó, giống như các startup khác trên thế giới, WeatherPlus tại Việt Nam khởi đầu bằng việc tận dụng nguồn dữ liệu chia sẻ từ quốc tế và trong nước. Sau đó, họ làm giàu bộ dữ liệu bằng cách tự đầu tư vào hơn 700 trạm quan trắc khí tượng tự động trên cả nước. 

Lượng dữ liệu lớn này được đưa vào các thuật toán để hiệu chỉnh, nâng cao chất lượng dự báo cho Việt Nam. AI cho phép xử lý và phân tích tốc độ cao, đưa ra những dự báo chi tiết đến từng tiểu khu vực, điều mà các mô hình toàn cầu không thực hiện được.

Tất cả những công nghệ phức tạp và các mô hình kinh doanh sáng tạo trong lĩnh vực khí tượng đều hướng về một mục tiêu là Cảnh báo sớm. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng, một cảnh báo được đưa ra trước 24 giờ có thể giúp giảm thiệt hại do thiên tai tới 30%. Đó cũng là lý do mà đầu năm nay, Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO) chọn chủ đề cho Ngày Khí tượng Thế giới 23/3/2025 là “Chung tay vì một hệ thống cảnh báo sớm toàn diện”.

“Nguyên tắc ‘một đồng Phòng bằng 15 đồng Chống’ từ lâu đã được chứng minh” – ông Tô Đức Hải nhấn mạnh.

Hơn mười năm trước, khi còn là chuyên gia đầu tư tại quỹ đầu tư tài chính lớn, những khát khao về việc “làm điều gì có giá trị cho xã hội” khiến ông Hải quyết định rời bỏ con đường sự nghiệp hấp dẫn để khởi nghiệp. Lúc đó, biến đổi khí hậu vẫn chưa phải là chủ đề “nóng rẫy” tại Việt Nam, nhưng các tín hiệu toàn cầu đã cho thấy đây sẽ là thách thức lớn nhất của thế kỷ 21.

“Tôi tin rằng khi khí hậu ngày càng khó lường, dữ liệu và công nghệ sẽ trở thành công cụ không thể thiếu giúp con người và cộng đồng phát triển bền vững hơn” ông nói.

Một báo cáo của World Bank từng chỉ ra, thiên tai khiến cho GDP Việt Nam thiệt hại 1,5% mỗi năm. Nhưng đáng lo hơn là thời tiết nay đã khác – thất thường, khó đoán – đang ảnh hưởng sâu rộng tới năng lượng, nông nghiệp, hàng không, bảo hiểm. Diễn đàn Kinh tế Thế giới cũng đánh giá, các doanh nghiệp không thích ứng kịp thời với những rủi ro từ biến đổi khí hậu có thể mất tới 7% lợi nhuận mỗi năm vào năm 2035.

Có thể nói, trong bối cảnh biến đổi khí hậu như hiện nay, khả năng “bắt mạch ông trời” là cần thiết và quan trọng để bảo vệ sinh mạng và tài sản, đồng thời tạo nên lợi thế cạnh tranh cho các doanh nghiệp sản xuất kinh doanh.

Những công ty dịch vụ thời tiết về cơ bản có thể kiếm doanh thu từ quảng cáo trên các nền tảng có lưu lượng truy cập khổng lồ như website và ứng dụng. Nhưng quan trọng hơn, họ kiếm tiền từ việc cấp phép truy cập kho dữ liệu và phân tích chuyên sâu về thời tiết cho các doanh nghiệp trong nhiều ngành công nghiệp. Các công ty này sử dụng thông tin mua được để tối ưu hóa vận hành, quản lý rủi ro và thậm chí là thiết kế sản phẩm mới.

WeatherPlus tất nhiên không dừng lại ở việc dùng dữ liệu để dự báo nắng mưa cơ bản, khi trên thị trường, các cơ quan nhà nước đã làm rất tốt điều đó.

“Các thông tin dự báo thời tiết là ‘gạo’, tức nguyên liệu thô. Khách hàng không chỉ mong muốn có gạo, mà là bát phở hoặc đĩa bánh cuốn hoàn chỉnh” - CEO Tô Đức Hải giải thích. 

Nói một cách dễ hiểu, WeatherPlus chọn lựa gạo ngon tức là đánh giá chất lượng các mô hình dự báo, rồi ninh nước dùng đúng công thức, tức các mô hình và thuật toán theo từng ngành. Sau đó nêm nếm gia vị địa phương, tức bản địa hoá theo lưu vực, mùa vụ, quy trình vận hành. Cuối cùng, thành bát phở hay đĩa bánh tráng tới tay khách hàng, là các dashboard đưa ra các kịch bản hỗ trợ vận hành. Trong suốt quá trình đó, việc chăm sóc khách hàng diễn ra liên tục. 

Quy trình của Weatherplus vì thế đi trọn vòng, xây thành giải pháp toàn diện.

Lấy ví dụ trong ngành thủy điện - lĩnh vực đang đem lại lượng khách hàng lớn nhất cho WeatherPlus, sản phẩm chính mà công ty này cung cấp là Hệ thống hỗ trợ vận hành hồ chứa (HNT), được phối hợp phát triển cùng Kyushu Electric Power Co., Inc. (Nhật Bản) có thể dự báo  lưu lượng nước sẽ về hồ chứa trong 72 giờ tới với độ tin cậy cao. Đây là một trong những nền tảng hiếm hoi tại Việt Nam ứng dụng đồng bộ AI, Big Data, công nghệ mô phỏng và tính toán thời gian thực trong hỗ trợ vận hành hồ chứa. 

Trong hệ thống này, dữ liệu thô về mưa, lưu lượng nước, mực hồ, radar và ảnh vệ tinh được “ninh” qua các mô hình mưa–dòng chảy và thủy lực, hiệu chỉnh bằng AI cho từng lưu vực. Khi kết hợp với quy trình vận hành thực tế và đặc thù địa hình của từng nhà máy, hệ thống có thể dự báo được thời điểm và cường độ lũ chính xác hơn, đưa ra các khuyến nghị kịp thời.

WeatherPlus gọi đây là “bát phở hoàn chỉnh” - một giải pháp hỗ trợ ra quyết định vận hành đúng lúc, đúng liều, có dữ liệu chứng minh. Nhờ đó, các nhà máy thuỷ điện có thể vận hành an toàn giữa lũ lịch sử, vừa bảo vệ hạ du, vừa tối ưu doanh thu phát điện.

CEO WeatherPlus kể lại, tháng 7 năm nay, khi cơn bão Wipha đổ bộ vào miền Trung gây ra đợt lũ lịch sử, Nhà máy thuỷ điện Bản Vẽ với công suất thiết kế 320 MW là công trình thủy điện lớn nhất của tỉnh Nghệ An và khu vực Bắc Trung Bộ đã vận hành tuyệt đối an toàn.

Trong trận thiên tai này, hệ thống HNT đã hỗ trợ đắc lực khi cung cấp thông tin dự báo mưa và đường lưu lượng kịp thời trước cơn bão. Nhờ đó, nhà máy chủ động xây dựng kịch bản ứng phó, hạ mực nước hồ kịp thời để tăng dung tích trống đón lũ. Bản Vẽ không chỉ bảo đảm an toàn công trình mà còn góp phần cắt, giảm đáng kể lũ hạ du, đặc biệt bảo vệ an toàn cho nhà máy thủy điện bậc dưới.

Năm 2024, siêu bão Yagi đã gây ra một trận lũ lịch sử trên lưu vực sông Kỳ Cùng (Lạng Sơn). Đối mặt với thử thách này, ba nhà máy thủy điện Khánh Khê, Bản Nhùng và Thác Xăng tại đây đã vận hành an toàn qua đỉnh lũ lịch sử nhờ các dự báo tin cậy từ hệ thống hỗ trợ vận hành hồ chứa HNT. Thậm chí, thủy điện còn chủ động phát điện để hạ mực nước hồ. Chiến lược kép này vừa giúp tăng doanh thu, vừa tạo ra "dung tích trống" quý giá để điều tiết lũ an toàn.

Không chỉ thủy điện, công nghệ thời tiết của WeatherPlus còn góp phần bảo vệ mùa màng. Từ năm 2018, công ty phối hợp cùng Cục Bảo vệ Thực vật triển khai hệ thống trạm thời tiết nông nghiệp tự động iMetos và các mô hình dự báo sâu bệnh tích hợp. Hiệu quả của hệ thống được chứng minh rõ rệt trong giai đoạn COVID-19, dữ liệu từ các trạm quan trắc giúp Cục Bảo vệ Thực vật dự báo sớm dịch đạo ôn, đưa ra khuyến nghị kịp thời, bảo vệ năng suất tại hàng chục vùng trồng lúa.

Công nghệ thời tiết cũng được ứng dụng trong lĩnh vực dầu khí. Tại mỏ dầu Đại Hùng cách bờ hơn 250 km, các hoạt động lai dắt giàn khoan và khai thác phải đối mặt với những cơn sóng cao tới 6-7 mét và thời tiết khắc nghiệt. WeatherPlus đã cung cấp giải pháp dự báo "may đo", xác định các "khung cửa sổ thời tiết" an toàn qua các bản tin chi tiết 10 ngày được cập nhật mỗi 3-6 giờ và đội ngũ chuyên gia tư vấn 24/7.

Kết quả, hành trình lai dắt giàn khoan diễn ra an toàn, tránh được 2 ngày sóng lớn và tiết kiệm hơn 10 tỷ đồng chi phí rủi ro. Suốt 16 tháng khai thác sau đó, mỏ dầu không ghi nhận bất kỳ gián đoạn nào do sai lệch dự báo, đây là minh chứng rõ ràng cho sức mạnh của dữ liệu và công nghệ trong một ngành vốn “đốt tiền” từng giờ.

Với quy mô dân số trên 100 triệu người, GDP bình quân đầu người đạt ngưỡng trên 4.500 USD, biến đổi khí hậu ngày càng khắc nghiệt, cùng với cam kết mạnh mẽ của Chính phủ về phát triển bền vững, Việt Nam có đầy đủ điều kiện kinh tế và xã hội để thúc đẩy sự phát triển của các sản phẩm, dịch vụ công nghệ thời tiết - Ông Tô Đức Hải đánh giá.

Động lực còn đến từ chính sách. Dữ liệu từ “Báo cáo hệ sinh thái tài trợ công nghệ khí hậu tại Việt Nam 2024” do New Energy Nexus Việt Nam kết hợp Clickable Impact Consulting Group công bố mới đây chỉ ra, Việt Nam đang ở thời điểm then chốt trong hành trình công nghệ khí hậu của mình, được hỗ trợ bởi các cam kết mạnh mẽ của chính phủ nhằm đạt được mức phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050.

Theo ông Hải, Nhật Bản – quốc gia có điều kiện thời tiết khắc nghiệt tương tự Việt Nam –với hàng chục công ty thời tiết, trong đó doanh nghiệp đứng đầu là WeatherNews đạt doanh thu gần 200 triệu USD mỗi năm. Còn ở Việt Nam, thị trường dịch vụ thời tiết vẫn còn là “đại dương xanh”, nơi WeatherPlus là doanh nghiệp tư nhân đầu tiên và gần như vẫn còn khá “đơn độc” khai phá lĩnh vực này.

Trước câu hỏi về khả năng cạnh tranh với các “ông lớn” quốc tế trong tương lai, ông Hải cho rằng lợi thế cốt lõi không nằm ở quy mô, mà ở năng lực “bản địa hóa” giải pháp – tức là khả năng kết hợp giữa dữ liệu địa phương, chuyên môn kỹ thuật và kinh nghiệm bản địa để tạo nên độ tin cậy và tính ứng dụng cao.

Sau hơn 11 năm kiên trì gây dựng nền móng, WeatherPlus đang bước vào giai đoạn tăng tốc mạnh mẽ để đón đầu thập kỷ khí hậu đầy biến động.

“Tầm nhìn của chúng tôi là đưa WeatherPlus trở thành công ty công nghệ thời tiết – khí hậu (ClimateTech) hàng đầu Việt Nam và từng bước vươn ra toàn bán đảo Đông Dương,” CEO Tô Đức Hải chia sẻ.

Khi đó, WeatherPlus có thể chia sẻ kinh nghiệm bản địa hóa dữ liệu khí hậu cho các quốc gia láng giềng có cùng điều kiện tự nhiên và rủi ro tương đồng. “Kinh nghiệm Việt Nam” có thể được nâng tầm thành hệ thống giải pháp xuất khẩu, góp phần tạo nên một mạng lưới dữ liệu khí hậu khu vực – nền tảng thiết yếu trong bối cảnh biến đổi khí hậu toàn cầu. 

Theo ông Tô Đức Hải, để tiến gần mục tiêu Net Zero 2050, Việt Nam không chỉ cần năng lượng tái tạo mà còn cần dữ liệu thời tiết – khí hậu chính xác, tin cậy và cập nhật theo thời gian thực làm nền tảng cho hàng loạt quyết định quan trọng của nền kinh tế.

Ở quy mô quốc gia, đây là giai đoạn Việt Nam bắt đầu hình thành nền kinh tế dựa trên dữ liệu thời tiết khí hậu, nơi các ngành sản xuất, năng lượng, nông nghiệp và bảo hiểm đều cần thông tin đáng tin cậy để quản lý rủi ro, tối ưu hiệu quả vận hành và bảo đảm phát triển bền vững.

Để góp phần thúc đẩy quá trình này, WeatherPlus xác định hai hướng hợp tác chiến lược:

Thứ nhất, tìm kiểm sự đồng hành cùng các quỹ ESG và đối tác quốc tế, WeatherPlus hướng tới chuyển giao công nghệ, chia sẻ dữ liệu khí hậu khu vực và phát triển các mô hình dự báo – cảnh báo rủi ro phù hợp với điều kiện Việt Nam. Công ty cũng mong muốn cùng các đối tác xây dựng những công cụ hỗ trợ quản lý rủi ro thời tiết – khí hậu, qua đó biến dữ liệu quan trắc thành nền tảng cho các quyết định kinh tế có cơ sở và giảm thiểu thiệt hại thực tế.

Thứ hai, mong muốn tăng cường phối hợp chặt chẽ với các bộ, ngành và địa phương để chuẩn hóa và chia sẻ dữ liệu trên diện rộng, cũng như triển khai các dự án thí điểm tại những khu vực có nguy cơ thiên tai cao nhất.

“Đây là thời điểm Việt Nam cần coi dữ liệu thời tiết – khí hậu là yếu tố quan trọng trong mọi quyết định phát triển. Càng sớm đầu tư, chúng ta càng giảm được thiệt hại và tạo ra giá trị mới cho nền kinh tế,” ông Hải nhấn mạnh.

Bài: Lan Hạ

Ảnh: Việt Hùng - Hoàng Anh - Lê Minh Sơn