Mỹ 'lạnh sống lưng' dù Trung Quốc đã ngừng áp thuế: Thiếu hụt nghiêm trọng loại hàng hoá không thể sản xuất dù 1gr, tái chế cũng không đủ dùng

Trong bối cảnh Trung Quốc ngày càng thắt chặt kiểm soát nguồn cung đất hiếm, các nền kinh tế phương Tây đang gấp rút tìm kiếm lối thoát nhằm giảm sự phụ thuộc vào Bắc Kinh đối với các khoáng sản quan trọng. 

Những nỗ lực này bao gồm tìm kiếm nguồn thay thế, phát triển công nghệ giảm phụ thuộc, cũng như tái chế từ các sản phẩm đã qua sử dụng.

"Bạn không thể chế tạo một chiếc xe hiện đại nếu thiếu đất hiếm," công ty tư vấn AlixPartners nhận định, đồng thời nhấn mạnh sự thống trị của các công ty Trung Quốc trong chuỗi cung ứng đất hiếm toàn cầu.

Theo Cơ quan Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ (USGS), Trung Quốc chiếm 69% sản lượng đất hiếm toàn cầu trong năm 2024 và sở hữu gần một nửa trữ lượng toàn cầu. Hiện tại, Trung Quốc kiểm soát hơn 90% nguồn cung đã tinh chế của bốn nguyên tố đất hiếm quan trọng để sản xuất nam châm vĩnh cửu cho động cơ xe điện: neodymium (Nd), praseodymium (Pr), dysprosium (Dy) và terbium (Tb).

Để giải quyết vấn đề này, Mỹ đã bắt đầu đầu tư vào các công ty khởi nghiệp chuyên tái chế. Bộ Quốc phòng Mỹ vào tháng 9/2024 đã rót 4,2 triệu USD vào Rare Earth Salts, công ty chuyên chiết xuất oxit đất hiếm từ các sản phẩm tái chế như bóng đèn huỳnh quang. Toyota của Nhật Bản cũng đầu tư vào công nghệ giảm sử dụng đất hiếm.

Theo AlixPartners, một chiếc xe điện chạy pin đơn động cơ cần khoảng 550 gram đất hiếm, so với chỉ 140 gram cho xe chạy xăng. Với pin nickel-metal-hydride (NiMH) trên xe hybrid, con số này có thể lên tới 4,45 kg do sử dụng tới 3,5 kg lanthanum.

Dù tỷ lệ xe điện bán ra tại Mỹ chỉ đạt 7,5% trong quý I/2025 (theo Cox Automotive), nhưng tại Trung Quốc, hơn 50% ô tô mới là xe điện hoặc xe lai.

Tháng 4/2025, Bắc Kinh đưa ra các biện pháp hạn chế xuất khẩu với bảy loại đất hiếm, trong đó có terbium, nguyên tố thường được sử dụng trong xe điện. Trước đó, Trung Quốc cũng hạn chế xuất khẩu cerium, một nguyên tố khác phổ biến trong ngành công nghiệp xe. Các công ty trong nước muốn xuất khẩu phải xin giấy phép từ Bộ Thương mại.

Tờ Caixin đưa tin rằng ba công ty sản xuất nam châm đất hiếm lớn nhất Trung Quốc đã được cấp phép xuất khẩu sang Bắc Mỹ và châu Âu chỉ vài ngày sau khi hai nền kinh tế lớn đạt thỏa thuận tạm thời hạ thuế quan tại Geneva.

Tuy nhiên, những biện pháp hạn chế này đang làm dấy lên lo ngại bởi các quốc gia phương Tây gần như không có lựa chọn thay thế. Việc mở mỏ và xây dựng nhà máy tinh chế sẽ mất nhiều năm và đòi hỏi kỹ thuật cao.

Dù tái chế được xem là chiến lược dài hạn, song quá trình này vẫn còn thách thức vì tiêu tốn nhiều năng lượng và thời gian. Henry Sanderson, thành viên tại Viện Dịch vụ Hoàng gia Anh (RUSI), ước tính khoảng 70% trong tổng 200 kg khoáng sản của mỗi chiếc xe điện đều có liên hệ tới Trung Quốc.

Ngay cả khi doanh số xe điện tại Mỹ chững lại, khoáng sản đất hiếm vẫn cực kỳ quan trọng với ngành quốc phòng. Ví dụ, chiến đấu cơ F-35 sử dụng khoảng 408 kg đất hiếm, theo Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS).

Không chỉ giới hạn ở đất hiếm, Trung Quốc còn áp đặt kiểm soát với nhiều khoáng sản chiến lược khác. Từ mùa hè 2023, Bắc Kinh đã hạn chế xuất khẩu gallium và germanium - hai nguyên tố quan trọng trong sản xuất chip. Sau đó là antimony - thành phần trong đạn, vũ khí hạt nhân và pin axit chì.

Đặc biệt gây bất ngờ là quyết định kiểm soát xuất khẩu tungsten - nguyên tố siêu cứng được sử dụng trong công cụ cắt, bán dẫn, pin xe và vũ khí. Trung Quốc sản xuất khoảng 80% tungsten toàn cầu năm 2024, trong khi Mỹ nhập khẩu 27% từ quốc gia này.

Michael Dornhofer, nhà sáng lập công ty tư vấn kim loại Independent Supply Business Partner, cho biết một chiếc xe điện thông thường chứa khoảng 2 kg tungsten. Tuy nhiên, do tuổi thọ dài, tungsten rất khó được tái chế trong ngắn hạn.

Lewis Black, CEO của Almonty (công ty khai thác tungsten), nói rằng khi mỏ tungsten mới của họ tại Hàn Quốc đi vào hoạt động trong năm 2025, nguồn cung ngoài Trung Quốc mới đủ đáp ứng nhu cầu quốc phòng của Mỹ, châu Âu và Hàn Quốc. Dẫu vậy, ông vẫn cảnh báo: "Với các ngành như ô tô, y tế hay hàng không vũ trụ, nguồn cung vẫn thiếu hụt nghiêm trọng."

Tham khảo CNBC