30 năm trước Việt Nam đã có nhà máy ô tô, vì sao đến nay VinFast vẫn phải loay hoay một chuyện?

Nội dung chính

• - Sau hơn 30 năm, ngành công nghiệp ô tô Việt Nam chưa mạnh;
• - Thái Lan có ngành công nghiệp xe và công nghiệp phụ trợ rất mạnh;
• - VinFast đặt mục tiêu đạt tỷ lệ nội địa hóa cao, tự có giải pháp riêng.

Đầu những năm 1990, sau khi Chính phủ cho phép, một đơn vị tại Việt Nam đã xây dựng một nhà máy ô tô và cho ra đời những chiếc xe đầu tiên. Tới giữa những năm 1990 sau khi Mỹ dỡ bỏ cấm vận với Việt Nam, nhiều hãng xe nước ngoài đã tới và xây dựng nhà máy. 

Nhưng vì sao, sau khoảng 30 năm, VinFast vẫn đang phải loay hoay tìm linh kiện, phụ tùng sản xuất trong nước?

Những nhà máy ô tô từ 30 năm trước

Ngành công nghiệp ô tô tại Việt Nam, thực tế, đã xuất hiện từ rất lâu. 

Từ đầu những năm 1990, sau khi được Chính phủ cấp phép, Công ty liên doanh Mekong Auto đã thành lập và xây dựng Nhà máy Ô tô Cửu Long. Đây được coi là nhà máy sản xuất ô tô đầu tiên tại Việt Nam, chính thức đi vào hoạt động vào năm 1992. 

Mẫu xe đầu tiên ra đời từ nhà máy này là mẫu Mekong Star - một mẫu xe gầm cao hai cầu có kích thước tương đương với các xe gầm cao hạng C ngày nay, sử dụng động cơ 2.3L diesel do SsangYong (Hàn Quốc) cung cấp.

Sau khi Mỹ dỡ bỏ lệnh cấm vận với Việt Nam vào năm 1994, hàng loạt nhà sản xuất ô tô lớn của thế giới như Toyota, Mitsubishi, Ford đã tới và đặt nhà máy. Toyota được xem là nhà sản xuất đầu tiên xây dựng (năm 1995) và đưa nhà máy đi vào hoạt động từ năm 1966. 

Ngày nay, rất nhiều thương hiệu của thế giới đã xây dựng nhà máy tại Việt Nam; những tên tuổi lớn có thể kể tới ngoài Toyota còn có Honda, Mitsubishi, BMW; một số nhà máy ô tô cũng đang được xây dựng tại Việt Nam với ví dụ tiêu biểu là TC Motor - Skoda.

Nhiều đơn vị tại Việt Nam cũng đã phát triển mạnh, đưa được sản phẩm ra nước ngoài, tiêu biểu như VinFast, THACO, hay Kim Long Motor.

Lắp ráp, sản xuất hoàn chỉnh một mẫu xe đòi hỏi đơn vị sản xuất phải thiết lập chuỗi cung ứng linh kiện, phụ tùng. Đây cũng là lúc mà ngành công nghiệp phụ trợ thể hiện vai trò của mình: Hỗ trợ, nâng đỡ và cộng tác cùng với ngành sản xuất.

Tuy nhiên, đây cũng là một bài toán mà các nhà sản xuất tại Việt Nam phải đối mặt: Thiết lập chuỗi cung ứng ngay trong nước hay tận dụng chuỗi cung ứng đã có ở các quốc gia lân cận.

VinFast trăn trở nâng tỷ lệ nội địa hóa

Trong các lần công bố gần đây, VinFast cho biết hiện có hơn 60% linh kiện trên xe của hãng được sản xuất tại Việt Nam. Đây là con số tương đối tốt đối với một đơn vị có 7 năm thành lập và hoạt động trong bối cảnh như hiện nay. Để hiểu rõ hơn kết quả này, cần nhớ rằng một số thương hiệu ngoại lắp ráp xe tại Việt Nam có tỷ lệ nội địa hóa dưới 50%; với riêng mẫu Vios của Toyota, tỷ lệ nội địa hóa của mẫu xe này đạt 43%.

VinFast muốn tỷ lệ nội địa hóa cao hơn nữa, nhưng việc này không đơn giản. Cạnh tranh trong nước và cạnh tranh ngay trong khu vực Đông Nam Á là một vấn đề lớn, chưa kể đến các vấn đề như chính sách hỗ trợ hay đầu ra sản phẩm.

Sát Việt Nam là một quốc gia có nền công nghiệp phụ trợ ô tô rất mạnh, đó là Thái Lan. Quốc gia này được xem là "Detroit của Đông Nam Á", không chỉ mảng xuất khẩu ô tô mà mảng xuất khẩu linh, phụ kiện cũng đã trở thành một ngành chủ lực của quốc gia này.

Báo cáo thị trường mà Hiệp hội các nhà sản xuất và phân phối ô tô của Anh quốc công bố 4 tháng trước có đề cập Thái Lan có hơn 2.400 doanh nghiệp cung cấp linh kiện ô tô, phân đủ các cấp từ Tier-1, Tier-2 đến Tier-3. 

Tham khảo báo cáo của Krungsri Research và ASEAN Briefing, Thái Lan có hơn 1.100 doanh nghiệp thuộc Tier-2 và Tier-3 và khoảng 720 doanh nghiệp thuộc Tier-1; hầu hết các doanh nghiệp Tier-1 được cho là có thể đáp ứng yêu cầu của các nhà sản xuất như Toyota, Honda, Isuzu hay Ford.

Chú thích:

Detroit của Đông Nam Á

- Tại Mỹ, Detroit là tên một thành phố thuộc bang Michigan. Lợi thế về vị trí địa lý, nguồn khoáng sản, và con người đã biến Detroit dần trở thành trung tâm sản xuất ô tô của Mỹ. Các nhà sản xuất lớn có khởi nguồn từ Detroit có thể kể tới như Cadillac, General Motors, hay Ford.

- Gọi Thái Lan là Detroit của Đông Nam Á vì đây là trung tâm sản xuất ô tô của khu vực.

Tier-1, Tier-2 và Tier-3

Đây là tên gọi cấp bậc của các nhà sản xuất trong một chuỗi cung ứng. Có thể hiểu một cách đơn giản là nhà sản xuất Tier-3 cung cấp sản phẩm cho Tier-2, Tier-2 cung cấp cho Tier-1, và Tier-1 cung cấp sản phẩm cho nhà sản xuất sản phẩm cuối - còn gọi là Original Equipment Manufacturer (OEM).

Trong một cuộc phỏng vấn, chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan, người từng tham gia Tổ Tư vấn Kinh tế của Thủ tướng Chính phủ, chia sẻ rằng Chính phủ Việt Nam đã rất cố gắng trong việc phát triển các ngành công nghiệp, đồng thời cố gắng gia tăng tỷ lệ nội địa hóa ở các sản phẩm, trong đó có ô tô.

Cũng trong chia sẻ, bà Phạm Chi Lan cho biết Việt Nam đã dành nhiều ưu đãi tốt cho các hãng xe nước ngoài khi các hãng cam kết nâng tỷ lệ nội địa hóa lên 30% sau từ 10 đến 15 năm hoạt động.

Nhớ lại thời điểm các hãng ô tô lớn trên thế giới ồ ạt đổ vào Việt Nam kinh doanh và xây dựng nhà máy, bà Phạm Chi Lan cho biết Việt Nam đã kỳ vọng có thể phát triển được ngành công nghiệp ô tô.

Bà hồi tưởng: "Lúc đó tất cả chúng tôi đều có một niềm tin, một khát vọng là các doanh nghiệp đầu tư vào Việt Nam sẽ giúp ngành công nghiệp phụ trợ phát triển, tỷ lệ nội địa hóa sẽ tăng lên, người Việt Nam sẽ học hỏi được nhiều về kỹ năng lao động, kỹ năng quản lý, có sự chuyển giao công nghệ để ngành công nghiệp ô tô Việt Nam hình thành".

Trên thực tế, hầu hết các cam kết về tỷ lệ nội địa hóa của các hãng đều không thành hiện thực.

Bà Phạm Chi Lan cũng nhận định phần lớn các công ty nước ngoài tới Việt Nam sử dụng nguồn sản phẩm từ các đơn vị phụ trợ do họ mang tới. Điều đáng nói là trong khi các doanh nghiệp trong nước phải chịu thuế ở mức cao hơn - ban đầu là 25%, sau đó giảm xuống 22% và 17%, còn các doanh nghiệp nước ngoài chỉ chịu mức thuế là 10%.

Cũng theo bà Lan, điều này khiến cho nền công nghiệp phụ trợ tại Việt Nam, hay cụ thể hơn là các doanh nghiệp trong nước, khó cạnh tranh. Điều này sau cùng dẫn đến việc các doanh nghiệp Việt khó có cơ hội phát triển.

Hiện nay, số lượng doanh nghiệp Việt hoạt động trong ngành công nghiệp phụ trợ không lớn, ước tính khoảng 3.400 doanh nghiệp; nếu tính riêng doanh nghiệp phục vụ ngành ô tô thì con số còn ít hơn rất nhiều.

Trong bối cảnh này, VinFast vẫn đặt mục tiêu cao: Đạt tỷ lệ nội địa hóa 84% vào năm 2026 - tức là năm sau. Đây sẽ là một bài toán nan giải mà VinFast cần tìm hướng giải quyết.

Tuy nhiên, VinFast cũng đã tự có một số giải pháp nhằm khích lệ các doanh nghiệp phụ trợ trong nước, trong đó có hỗ trợ tiền thuê mặt bằng xây nhà máy, hay cam kết mua toàn bộ sản phẩm.

Nói về mục tiêu tỷ lệ nội địa hóa trên 80% vào năm sau của VinFast, chuyên gia Phạm Chi Lan nhận định: "Tôi hoàn toàn tin VinFast làm được. Chỉ hơn 7 năm nhưng VinFast đã làm được nhiều hơn các hãng đã ở Việt Nam hàng chục năm".