Trung Quốc lộ điểm yếu

Chạy đua để trở thành cường quốc công nghệ

Trên đường phố, xe điện do các hãng nội địa phát triển chạy vun vút qua những khu chung cư bỏ hoang. Trong các nhà máy, robot điều khiển bằng AI miệt mài sản xuất hàng hóa mà chính những sinh viên thất nghiệp của Trung Quốc cũng không đủ tiền mua. Trong khi đó, các quỹ đầu tư công nghệ do nhà nước hậu thuẫn tiếp tục đổ hàng tỷ USD vào các startup thua lỗ, còn nợ công lại không ngừng tăng lên mức kỷ lục.

Sự trỗi dậy của startup AI như DeepSeek đã chứng minh rằng Trung Quốc hoàn toàn có thể cạnh tranh với Mỹ trong những lĩnh vực công nghệ khốc liệt nhất. 

Nhưng thành tựu ấy đi kèm cái giá đắt đỏ, đó là sự can thiệp sâu rộng của nhà nước vào các quyết định đầu tư đang gây ra tình trạng phân bổ nguồn lực sai lệch trên quy mô lớn. Hàng trăm tỷ USD được chi ra mỗi năm cho phát triển công nghệ nội địa đã làm hao hụt ngân sách dành cho giáo dục vùng sâu, hệ thống an sinh xã hội và các chương trình cơ bản khác mà giới kinh tế cho là cần thiết để tăng trưởng bền vững.

“Cách phân bổ tài chính đang không đồng đều một cách nghiêm trọng, trải rộng khắp nhiều tầng lớp trong nền kinh tế Trung Quốc,” giáo sư Loren Brandt, Đại học Toronto, cho hay.

Các khoản đầu tư từ chính quyền địa phương đã và đang giúp các doanh nghiệp yếu kém tiếp tục tồn tại thay vì bị đào thải theo cơ chế thị trường. Trong 129 thương hiệu xe điện và xe lai đang bán tại Trung Quốc, chỉ có khoảng 15 hãng dự kiến sẽ đủ sức tồn tại đến năm 2030, theo hãng tư vấn AlixPartners.

Chiến lược của Bắc Kinh là củng cố khả năng tự chủ trong các lĩnh vực then chốt để phòng khi bị đối phương cắt đứt chuỗi cung ứng công nghệ. Chính phủ Trung Quốc sẵn sàng chi trả mạnh tay cho chiến lược này, nhất là trong bối cảnh căng thẳng với Washington vẫn chưa có dấu hiệu hạ nhiệt. 

Dù chính quyền Trump đã bật đèn xanh cho Nvidia xuất khẩu dòng chip H200 sang Trung Quốc, Bắc Kinh vẫn khuyến nghị các tập đoàn công nghệ lớn hạn chế sử dụng chip của Nvidia vì lo ngại an ninh mạng.

Trong khi đó, chi tiêu cho hoạt động R&D của Trung Quốc đã tăng gần 50% từ năm 2020 đến 2024. Nhờ đó, Trung Quốc đang trở nên sáng tạo hơn theo nhiều thước đo, từ việc phóng tàu sân bay hiện đại nhất với hệ thống phóng điện từ, cho đến sản lượng robot công nghiệp cao nhất thế giới, và cả tham vọng đưa người lên Mặt Trăng vào năm 2030. Khi Trạm Vũ trụ Quốc tế ngừng hoạt động, trạm không gian “Thiên Cung” sẽ là “tiền đồn” duy nhất của con người trên quỹ đạo Trái đất.

Nợ "ngập đầu", lao động thiếu việc trầm trọng

Tuy vậy, đằng sau những hào quang công nghệ là một bức tranh kinh tế đáng lo. Giá nhà ở đã giảm 17% kể từ đại dịch, người dân cắt giảm chi tiêu, các doanh nghiệp ngừng tuyển dụng, thu nhập trì trệ. Tại các thành phố, thu nhập khả dụng bình quân đầu người dưới 700 USD/tháng, còn ở nông thôn, hàng trăm triệu người sống với chỉ vài NDT mỗi ngày.

Tại huyện Mianchi, tỉnh Hà Nam, ngân sách cho khoa học công nghệ còn cao hơn cả công an. Trong khi chi tiêu cho R&D tăng gần 50% trong giai đoạn 2022-2024, doanh thu chính quyền lại giảm hơn 10%. 

Công viên công nghiệp robot đang được xây dựng, quỹ nhà nước mua cổ phần trong các công ty chip ô tô. Song, nhiều giáo viên, công nhân vệ sinh và thực tập sinh vẫn chưa nhận lương, buộc họ phải gửi kiến nghị lên trang web chính phủ huyện để yêu cầu thanh toán.

Một địa phương phản hồi yêu cầu trả lương của giáo viên: “Do nhiều yếu tố, huyện Mianchi đang gặp khó khăn chưa từng có”, đồng thời hứa sẽ trả dần “trong thời gian thích hợp”.

Tổng nợ công của Trung Quốc được ước tính đã tăng gấp đôi từ năm 2019 đến 2024, lên tới khoảng 23 nghìn tỷ USD nếu tính cả các công ty tài chính địa phương. Trong khi đó, tốc độ tăng năng suất lao động đang chững lại.

Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) cho rằng chính sách hỗ trợ doanh nghiệp, bao gồm trợ cấp, ưu đãi thuế, tín dụng rẻ, khiến GDP Trung Quốc giảm khoảng 2% và tiêu tốn tới 800 tỷ USD trong năm 2023. Tổng giám đốc IMF Kristalina Georgieva đã kêu gọi Bắc Kinh chuyển hướng nền kinh tế từ mô hình đầu tư - xuất khẩu sang tiêu dùng nội địa.

Giảm dần việc hỗ trợ doanh nghiệp sẽ giúp thị trường phân bổ nguồn lực hiệu quả hơn, đồng thời giải phóng ngân sách cho các chính sách an sinh. Theo đó, người dân sẽ chi tiêu nhiều hơn thay vì tích cóp.

Dù vậy, chủ trương của Chủ tịch Tập Cận Bình không thay đổi. Trung Quốc vẫn tìm cách xuất khẩu để thoát khỏi trì trệ. Trong 12 tháng tính đến tháng 11/2025, thặng dư thương mại hàng hóa vượt mốc 1.000 tỷ USD.

Trên thực tế, tư tưởng “tự lực cánh sinh” đã bám rễ sâu trong lịch sử Trung Quốc. Điểm khác biệt là hiện nay Trung Quốc có tài nguyên dồi dào hơn với đội ngũ kỹ sư và nhà khoa học hàng đầu, cùng nguồn ngoại tệ dồi dào từ xuất khẩu. Song, hàng tỷ USD chảy vào các lĩnh vực đang lên như xe điện, robot và chip bán dẫn, nhưng lại tạo ra rất ít việc làm.

Ví dụ, SMIC, nhà sản xuất chip lớn nhất Trung Quốc, chỉ có khoảng 20.000 nhân viên. Hãng robot UBTech có chưa đầy 2.300 lao động. Trong khi đó, cứ 6 thanh niên Trung Quốc ở thành thị thì có một người thất nghiệp.

Trong bối cảnh hiện tại, Bắc Kinh nhận thức được những vấn đề này, mặc dù các quan chức cho rằng tự lực vẫn sẽ là yếu tố then chốt trong kế hoạch 5 năm tới.

Tham khảo WSJ