Trong lĩnh vực công nghệ, từ giữa năm 2023, nhu cầu tuyển dụng giảm mạnh — việc đăng tuyển ở các công ty tech giảm hơn so với thị trường chung. Gen Z và thế hệ Millennials trẻ hơn đang đối diện tỷ lệ thất nghiệp cao hơn trước đây. Ngay cả những người đang có việc cũng khó khăn hơn trong việc được thăng chức.
Tại Mỹ, những người làm việc từ xa (nhiều trong số đó là Gen Z) gặp lo lắng sa thải gấp đôi so với nhân viên tại chỗ. 1/3 người Mỹ nói họ có "lo lắng sa thải" trong năm 2025 — Gen Z đặc biệt chịu ảnh hưởng.
Một báo cáo nội bộ cho thấy, có đến 64 % Gen Z lo rằng họ có thể sẽ bị sa thải trong vòng một năm tới, tăng từ 55 % chỉ vài tháng trước.
Thế nhưng không riêng gì mảng lao động, các kênh đầu tư cũng đang khiến Gen Z phải đau đầu bởi họ không thể kiếm được những cơ hội béo bở như thời "cha ông" kể lại nữa.
Sự thay đổi nghiệt ngã của thị trường
Vào năm 2009, khi Apple chỉ vừa ra mắt iPhone đời thứ ba, Scott Galloway — giáo sư kinh doanh tại NYU — đã bỏ 800.000 USD mua cổ phiếu Apple và Amazon để rồi 15 năm sau, khoản đầu tư ấy trị giá 40 triệu USD, trở thành trụ cột trong khối tài sản 150 triệu USD của ông.
Với Gen Z, đây là câu chuyện vừa truyền cảm hứng vừa… chua chát. Họ cũng muốn tìm cơ hội "mua sớm – hưởng lớn" ở những công ty công nghệ định hình thời đại mình: OpenAI, SpaceX, Stripe, ByteDance… Nhưng khác với thời Galloway, những doanh nghiệp này ở lại thị trường tư nhân lâu chưa từng có, đóng kín cánh cửa cho nhà đầu tư cá nhân.
Ngày xưa, khi một công ty như Apple hay Amazon vừa ra mắt, nhà đầu tư bình thường có thể mua cổ phiếu của họ trên sàn giao dịch. Lợi nhuận bùng nổ đến từ việc công ty phát triển, còn nhà đầu tư được hưởng trọn vẹn thành quả đó.
Nhưng ngày nay, mọi thứ đã thay đổi.
Theo nghiên cứu của Jay Ritter, Giáo sư Tài chính tại Đại học Florida, thời gian trung bình để một công ty từ khi thành lập đến phát hành cổ phiếu lần đầu ra công chúng (IPO) hiện đã kéo dài 14 năm — gấp đôi so với hai thập kỷ trước.
Khi một công ty cuối cùng cũng IPO, giá trị của nó đã tăng vọt. Giống như trường hợp của Figma khi niêm yết, cổ phiếu của họ mở cửa với giá cao gấp đôi so với giá IPO. Các nhà đầu tư nhỏ lẻ chỉ có thể mua với giá cao, và sau đó giá lại giảm, khiến họ phải "ôm lỗ". Ngược lại, các nhà đầu tư tổ chức đã mua từ trước lại tiếp tục thu lợi lớn.
Hiện nay, các công ty không còn vội vàng niêm yết công khai nữa. Thay vì chờ đợi 5 năm, họ có thể đợi tới 14 năm hoặc lâu hơn. Trong khoảng thời gian đó, họ huy động hàng tỷ USD từ các quỹ đầu tư mạo hiểm (VC) và các nhà đầu tư lớn.
OpenAI và SpaceX đứng đầu trong số các công ty đang phát triển mạnh mẽ mà không cần thị trường đại chúng. Thay vì chịu sự giám sát của thị trường đại chúng và áp lực thu nhập hàng quý, các công ty này đang huy động hết vòng này đến vòng khác các khoản vốn mới từ các công ty đầu tư mạo hiểm.
Vào tháng 3/2025, OpenAI được định giá 300 tỷ đô la - tăng 900% trong hai năm. Những bên hưởng lợi chính bao gồm Microsoft, công ty đầu tư mạo hiểm khổng lồ Sequoia Capital, và tỷ phú công nghệ Peter Thiel.
Theo dữ liệu từ PitchBook, trong 10 năm qua, nguồn vốn khởi nghiệp toàn cầu đã tăng hơn gấp ba lần, với các khoản đầu tư mạo hiểm dự kiến đạt 400 tỷ đô la trong năm nay.
Quỹ đầu tư mạo hiểm (VC) và các nhà đầu tư tổ chức bơm hàng trăm tỷ USD vào startup mỗi năm (dự kiến 400 tỷ USD năm 2025), khiến những công ty này không cần ra công chúng để huy động vốn.
Hơn nữa khi ở lại dạng tư nhân, ban lãnh đạo không phải báo cáo doanh thu từng quý, có thể theo đuổi chiến lược dài hạn và "đánh cược" táo bạo mà không bị soi từng bước. Thế rồi việc IPO đồng nghĩa phải tuân thủ hàng loạt yêu cầu pháp lý và báo cáo. Nhiều startup thích "tự do" vận hành mà không bị ràng buộc, giảm gánh nặng quản trị.
Nếu muốn đầu tư vào các công ty tư nhân, Gen Z phải tham gia vào thị trường thứ cấp. Nhưng đây lại là một "đặc quyền" chỉ dành cho nhà đầu tư được công nhận (accredited investor). Theo quy định của SEC, để được công nhận, bạn phải có tài sản ròng trên 1 triệu USD hoặc thu nhập hàng năm trên 200.000 USD.
Một chuyên gia tài chính cá nhân nói với tờ Business Insider (BI) rằng: "Nó gần giống như một câu lạc bộ riêng tư. Nếu bạn đã giàu, bạn có thể đầu tư. Còn nếu không, bạn bị loại."
Điều này tạo ra một vòng luẩn quẩn: người giàu càng có cơ hội để giàu hơn, trong khi những người trẻ có hoài bão lại bị tước đi cơ hội đó.
Các nền tảng như EquityZen, Forge Global, Hiive đang cố gắng "mở" cánh cửa này, nhưng vẫn yêu cầu mức đầu tư tối thiểu 5.000–100.000 USD và phí môi giới cao (thường 5%). Dù vậy, quy mô giao dịch thứ cấp vẫn tăng mạnh, dự kiến đạt 180 tỷ USD năm 2025.
Thậm chí kể cả khi vào được thị trường thứ cấp thì cũng chưa chắc đã thắng lớn. Trường hợp Linqto — một sàn giao dịch pre-IPO từng đình đám — phá sản vào tháng 7/2025 là lời cảnh báo. SEC đang điều tra cáo buộc Linqto bán chứng khoán cho nhà đầu tư không đủ điều kiện và áp phí cắt cổ. Hiện chưa rõ hàng nghìn khách hàng có lấy lại tiền hay không.
Ngoài ra, giao dịch cổ phiếu tư nhân không bắt buộc công bố thông tin như công ty niêm yết. Nhà đầu tư phải mua gần như "mù", thiếu dữ liệu về tài chính, định giá và chiến lược kinh doanh. Rủi ro thua lỗ vì định giá ảo hoặc quản trị yếu là rất lớn.
Công bằng tài chính
Nỗi khổ của Gen Z khi đầu tư vì thế không đơn thuần là chuyện lợi nhuận, mà là cảm giác bị khóa ngoài một bữa tiệc mà thế hệ trước từng thoải mái bước vào. Gen Z lớn lên trong kỷ nguyên startup kỳ lân, nhưng khi trưởng thành và có tiền đầu tư, họ chỉ được ngắm nhìn các thương vụ tỷ USD từ bên ngoài hàng rào.
Khi IPO diễn ra, họ hoặc phải mua ở giá cao (ví dụ Figma mở cửa ở 85 USD, gấp đôi giá IPO 33 USD, nhưng sau đó giảm mạnh khiến nhà đầu tư cá nhân lỗ nặng), hoặc bỏ qua vì thấy rủi ro và tiếp tục cảm giác cay đắng vì bỏ lỡ cơ hội làm giàu.
Điều nghịch lý là Gen Z vốn được xem là thế hệ tự tin, thích tự chủ và am hiểu công nghệ — nhưng với cơ chế hiện tại, để "bắt được con sóng lớn" từ sớm, họ hoặc phải có vốn lớn ngay từ đầu, hoặc chấp nhận đứng bên lề. Những bạn trẻ ngày nay dù sớm tham gia thị trường chứng khoán hơn thế hệ trước (bắt đầu từ 19 tuổi, so với 35 tuổi của baby boomer), lại thường bị gạt khỏi những cơ hội đầu cơ béo bở.
Kết quả, nhiều bạn trẻ chuyển sang các kênh đầu tư thay thế như tiền số, thị trường hàng hóa kỳ hạn, bất động sản chia nhỏ, hay đồ sưu tầm sneakers, thẻ bài thể thao… Tuy nhiên, đây lại là những thị trường biến động mạnh và ít được điều tiết.
Nhiều người trẻ sẵn sàng "đốt tiền" vào các khoản đầu tư nhỏ ban đầu như một "học phí" để tích lũy kinh nghiệm, thay vì chỉ mơ hồ về một "cơ hội vàng" không bao giờ đến.
Tháng 6/2025, Hạ viện Mỹ thông qua dự luật Equal Opportunity for All Investors Act, cho phép bất kỳ ai vượt qua bài kiểm tra kiến thức tài chính đều được công nhận để đầu tư tư nhân. Nhưng dự luật chưa được Thượng viện thông qua và Tổng thống Donald Trump chưa lên tiếng ủng hộ.
IPO kéo dài đang biến thị trường công khai thành "cổng ra" hơn là "cửa vào". Khi phần tăng trưởng hấp dẫn nhất bị giữ kín trong thị trường tư nhân, nhà đầu tư cá nhân — đặc biệt là Gen Z — mất đi cơ hội giống như thế hệ trước.
Nỗi khổ của Gen Z không chỉ là mất đi cơ hội làm giàu, mà còn là cảm giác bị loại trừ khỏi một cuộc chơi mà họ tin rằng mình có đủ khả năng để tham gia. Giấc mơ đầu tư vào các công ty định hình tương lai vẫn còn đó, nhưng con đường để biến giấc mơ thành hiện thực thì ngày càng chông gai hơn bao giờ hết.
"Thời của chúng tôi đã qua rồi", một nhà đầu tư trẻ than thở với BI.
*Nguồn: Fortune, BI
.png "Hai quan chức Fed 'thờ ơ' với kỳ vọng cắt giảm lãi suất tháng 9, khẳng định: Lộ trình gập ghềnh nhưng có thể vượt qua")
.jpg "Chàng thợ máy không bằng đại học 'tuyên chiến' với cả ngành vũ trụ Nhật Bản: Nhắm giành chiến thắng lớn tại châu Á, đến Elon Musk cũng kiêng dè")
