Gần như không có doanh thu, startup vũ trụ của Nhật Bản gặp khó

Một thập kỷ trước, startup vũ trụ được ca ngợi như “Silicon Valley giữa không trung”. Các quỹ đầu tư mạo hiểm đổ tiền vào mọi thứ – từ vệ tinh siêu nhỏ, robot tự hành trên Mặt Trăng cho đến công nghệ tái sử dụng tên lửa – với niềm tin rằng vũ trụ sẽ là “mỏ vàng mới”. 

Nhưng đến nay, bức tranh đã đổi màu. Khi lợi nhuận chưa thấy đâu, trong khi cơ hội thoái vốn mong manh, làn sóng startup không gian ở Nhật Bản và nhiều nơi khác đang dần quay lại với ‘người bảo trợ cũ’ – chính phủ.

Theo Financial Times, xu hướng “re-nationalization of space funding” – tạm gọi là “tái công khai hóa nguồn vốn vũ trụ” – đang diễn ra mạnh mẽ ở châu Á, đặc biệt là Nhật Bản. Các startup từng mơ về tự do sáng tạo và thị trường mở giờ phải dựa vào hợp đồng, viện trợ và quỹ chiến lược của nhà nước để sống sót. Điều này phản ánh sự thay đổi sâu sắc trong động lực phát triển ngành không gian toàn cầu: từ một lĩnh vực được dẫn dắt bởi tầm nhìn tư nhân, giờ đang dần được kéo trở lại quỹ đạo an toàn của ngân sách công.

Ở Nhật Bản, quốc gia được xem là trung tâm đổi mới công nghệ của châu Á, làn sóng startup không gian đã nở rộ sau khi chính phủ công bố chiến lược “Space Basic Plan” nhằm biến ngành vũ trụ thành trụ cột kinh tế mới. Từ các công ty phát triển vệ tinh nhỏ như Axelspace, đến startup robot không gian GITAI hay hãng phóng tên lửa mini Interstellar Technologies, ai cũng từng kỳ vọng dòng vốn mạo hiểm sẽ đủ mạnh để nuôi giấc mơ lên quỹ đạo. Nhưng thực tế phũ phàng hơn nhiều.

Ngành vũ trụ là trò chơi dài hơi, đòi hỏi vốn khổng lồ và thời gian hoàn vốn tính bằng thập kỷ. Một vệ tinh nhỏ có thể tiêu tốn hàng chục triệu USD cho R&D, phóng và vận hành, trong khi doanh thu chỉ nhỏ giọt từ các hợp đồng truyền dữ liệu hoặc hình ảnh viễn thám. Hầu hết các startup Nhật hiện vẫn chưa có lãi, thậm chí chưa có doanh thu ổn định. Nhiều công ty sống nhờ tiền đầu tư ban đầu và các khoản hỗ trợ nghiên cứu từ nhà nước. Theo Via Satellite, phần lớn startup không gian Nhật Bản “gần như không có doanh thu và phụ thuộc hoàn toàn vào vốn nhà nước hoặc quỹ đầu tư của chính phủ”.

Đó là lý do Tokyo buộc phải can thiệp. 

Cơ quan Vũ trụ Nhật Bản (JAXA) đã mở rộng chương trình J-SPARC – nền tảng hợp tác giữa nhà nước và tư nhân trong lĩnh vực vũ trụ – để hỗ trợ startup từ giai đoạn ý tưởng đến sản phẩm. Chính phủ cũng lập quỹ chiến lược trị giá 600 tỷ yên (khoảng 4 tỷ USD) để đầu tư cho các dự án vệ tinh, tên lửa và robot không gian. Thay vì chỉ làm nhà quản lý, JAXA giờ trở thành khách hàng chính, đặt hàng dịch vụ dữ liệu, hỗ trợ phóng, chia sẻ hạ tầng và thậm chí đồng tài trợ thử nghiệm trên trạm ISS.

Song song đó, chính phủ Nhật Bản cũng khuyến khích niêm yết cổ phiếu như cách thu hút vốn tư nhân trở lại. Startup vệ tinh Axelspace đang lên kế hoạch IPO vào giữa năm 2025 và nếu thành công, đây sẽ là công ty không gian thứ năm của Nhật niêm yết chỉ trong hai năm. Nhưng như Reuters nhận định, con đường này vẫn đầy rủi ro, bởi “thị trường vốn đang dè dặt với các công ty chưa có lợi nhuận rõ ràng, và chi phí vận hành ngày càng cao.”

Tình hình ở Nhật Bản phản ánh xu hướng toàn cầu. Tại Mỹ, châu Âu hay Ấn Độ, vốn tư nhân cho lĩnh vực không gian cũng đang chững lại sau giai đoạn bùng nổ 2020–2022. Khi các công ty như Virgin Orbit phá sản, Rocket Lab hay Astra gặp khó, các nhà đầu tư nhận ra rằng không phải cứ “lên trời” là hái được vàng. Trong báo cáo gần đây của BryceTech, tổng số vốn đầu tư tư nhân vào startup không gian năm 2024 đã giảm hơn 30% so với năm trước, đánh dấu lần đầu tiên thị trường sụt kể từ 2016.

Với các startup Nhật Bản, vấn đề không chỉ nằm ở tiền. Thị trường trong nước còn quá nhỏ để thương mại hóa sản phẩm. Phần lớn khách hàng tiềm năng vẫn là cơ quan công quyền – từ Bộ Quốc phòng, JAXA cho đến các viện nghiên cứu. Doanh nghiệp tư nhân chưa mặn mà với dịch vụ vũ trụ, vì lợi ích chưa rõ ràng so với chi phí. Điều đó khiến mô hình kinh doanh của các startup trở nên méo mó: nếu ngân sách công bị cắt, họ sẽ lập tức rơi vào khủng hoảng.

Nhưng nếu nhìn sâu hơn, việc nhà nước quay lại dẫn dắt ngành vũ trụ không hẳn là điều tiêu cực. Trong lĩnh vực có rào cản kỹ thuật cực cao như không gian, vai trò của chính phủ là không thể thay thế. Sự xuất hiện của hàng chục startup nhỏ trong hệ sinh thái đó – dù sống nhờ ngân sách – cũng là bằng chứng rằng chính phủ Nhật Bản đã thành công trong việc gieo mầm đổi mới.

Tuy nhiên, câu hỏi lớn vẫn là: bao giờ những “mầm non” này có thể tự đứng vững? Nếu sự phụ thuộc vào nhà nước kéo dài quá lâu, tinh thần đổi mới có thể bị bóp nghẹt. Khi hợp đồng, tiêu chuẩn kỹ thuật và định hướng nghiên cứu đều do cơ quan công quyết định, startup sẽ mất dần sự linh hoạt – yếu tố vốn là linh hồn của sáng tạo công nghệ. Nhà nước có thể tạo môi trường, nhưng không thể thay thế động lực cạnh tranh của thị trường.

Một số chuyên gia cảnh báo rằng nếu không cẩn trọng, Nhật có thể rơi vào “vòng luẩn quẩn”: nhà nước tài trợ → startup tồn tại → không sinh lời → lại cần tài trợ mới. Trong khi đó, Mỹ hay châu Âu dù cũng có hỗ trợ công, song vẫn duy trì cơ chế “đặt hàng có điều kiện” – ví dụ NASA chỉ ký hợp đồng với SpaceX khi công ty đạt được mục tiêu kỹ thuật cụ thể, thay vì tài trợ vô điều kiện.

Ngành vũ trụ chưa bao giờ dành cho những kẻ yếu tim. Và có lẽ, trong thời điểm khó khăn nhất, chính sự kiên trì và phối hợp giữa khu vực công và tư mới là chìa khóa để Nhật Bản – và cả thế giới – không đánh mất giấc mơ vươn lên giữa bầu trời. Giấc mơ đó vẫn còn xa, nhưng ít nhất, các startup vẫn đang bám trụ.

Theo: Nikkei Asia, Financial Times