Bị Trung Quốc 'buông tay', quốc gia Đông Nam Á điêu đứng vì 'lỡ' sản xuất 70% nguồn cung của thế giới: Hàng trăm nghìn tấn hàng nằm im, không biết bán cho ai

Trong vòng chưa đầy 1 thập kỷ, Trung Quốc đã giúp Indonesia vươn lên thành quốc gia sản xuất nickel lớn nhất thế giới. Với nguồn vốn dồi dào và chiến lược đầu tư toàn diện, Bắc Kinh đã xây dựng hàng loạt nhà máy luyện kim, mở rộng khai thác và thúc đẩy ngành công nghiệp nickel ở quốc đảo Đông Nam Á này. Tất cả đều hướng đến một mục tiêu đó là cung ứng nguyên liệu cho cuộc cách mạng xe điện.

Thế nhưng, giờ đây, khi các nhà sản xuất xe điện Trung Quốc dần rời bỏ công nghệ pin sử dụng nickel, thì Indonesia - với khối lượng sản xuất khổng lồ, có nguy cơ rơi vào cảnh thừa mứa và lệ thuộc, khi thị trường lớn nhất của họ không còn mặn mà với mặt hàng chiến lược này.

Vào năm 2020, Elon Musk từng khẩn thiết kêu gọi ngành công nghiệp khai khoáng toàn cầu: "Hãy khai thác thêm nickel". Lời kêu gọi ấy đến trong bối cảnh nhu cầu về pin xe điện đang tăng vọt, khiến nhiều người tin rằng một cuộc bùng nổ dài hạn với kim loại này là không thể tránh khỏi.

Indonesia khi đó đã phản ứng nhanh chóng, với sự hậu thuẫn mạnh mẽ từ các doanh nghiệp Trung Quốc. Sản lượng nickel khai thác của nước này tăng từ 780.000 tấn trong năm 2020 lên đến 2,3 triệu tấn vào năm 2024, chiếm khoảng 70% tổng cung toàn cầu, so với mức 30% chỉ 4 năm trước đó.

Giai đoạn đầu, phần lớn lượng nickel được dùng trong ngành thép không gỉ - lĩnh vực tiêu thụ lớn nhất. Khi Indonesia cấm xuất khẩu quặng thô vào năm 2020, các lô hàng chuyển sang dạng gang nickel (nickel pig iron). Giai đoạn tiếp theo, chính phủ Indonesia khuyến khích xây dựng các nhà máy chế biến sâu, sản xuất matte, hỗn hợp hydroxide và cả nickel tinh luyện, tất cả đều nhắm đến thị trường pin xe điện Trung Quốc.

Nhưng điều không ngờ là cuộc cách mạng pin lại chuyển hướng. Các hãng sản xuất pin của Trung Quốc như CATL đã phát triển dòng pin lithium-sắt-phosphate (LFP), không chứa nickel hay cobalt, với hiệu suất ngày càng cao. Mẫu pin mới nhất thậm chí cho phép xe chạy đến 758 km mỗi lần sạc, đồng thời sạc siêu nhanh.

Pin LFP không chỉ rẻ hơn, mà còn an toàn hơn và đã nhanh chóng chiếm lĩnh thị trường nội địa Trung Quốc. Khi các hãng Trung Quốc đẩy mạnh xuất khẩu, pin LFP cũng ngày càng chiếm lĩnh thị trường quốc tế.

Nhu cầu nickel cho pin vẫn tăng, nhưng tốc độ đã chậm lại đáng kể. Theo hãng tư vấn Adamas Intelligence, lượng nickel sử dụng cho mỗi xe điện bán ra chỉ tăng 1% trong tháng 9 vừa qua, trong khi con số với lithium là 7%.

Hệ quả là các nhà chế biến nickel Trung Quốc giờ đây chuyển từ sản xuất nickel sulphate, nguyên liệu chính cho pin, sang nickel tinh luyện, để bán ra thị trường quốc tế. Chỉ trong vòng hơn 1 năm, lượng nickel Trung Quốc được ghi nhận trong hệ thống lưu trữ của Sở Giao dịch Kim loại London (LME) đã tăng từ con số 0 (tháng 8/2023) lên 173.000 tấn, chiếm 70% tổng tồn kho.

Nickel từ Indonesia cũng đang tràn vào LME, với hơn 11.000 tấn được ghi nhận chỉ trong tháng trước. Trên Sở Giao dịch Thượng Hải, tồn kho đã tăng lên mức cao nhất kể từ năm 2018.

Giá nickel quốc tế vì thế đang neo ở mức rất thấp, quanh mức chi phí sản xuất (khoảng 15.000 USD/tấn). Thậm chí, trong tháng 11, giá hợp đồng nickel kỳ hạn 3 tháng trên LME có lúc chỉ còn 14.330 USD/tấn, thấp nhất kể từ tháng 4.

Mặc dù chính phủ Indonesia từng đề cập đến việc kiểm soát tốc độ tăng trưởng nóng của ngành nickel, nhưng các nhà đầu tư chủ yếu là doanh nghiệp Trung Quốc vẫn tiếp tục mở rộng công suất. Theo ngân hàng Macquarie, nếu không có biện pháp kiểm soát, tổng công suất của các nhà máy luyện nickel bằng công nghệ HPAL có thể tăng thêm 1 triệu tấn trước năm 2030, kéo dài tình trạng dư thừa toàn cầu thêm ít nhất 5 năm nữa.

Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA) cũng đồng thuận rằng thị trường nickel có thể chỉ chuyển sang thiếu hụt cung sau năm 2030. Khi ấy, có thể thế giới sẽ chứng kiến cả một "núi nickel" đang nằm yên trong kho của LME.

Indonesia đang đặt cược rằng, rồi nhu cầu cũng sẽ đuổi kịp nguồn cung, và lượng tồn kho sẽ được hấp thụ. Nhưng đó là một niềm tin đầy rủi ro, nhất là khi pin nickel có thể không còn là lựa chọn hàng đầu. Ngay cả trong trường hợp nickel tiếp tục được sử dụng trong pin, thị trường tiêu thụ chính cũng sẽ chuyển dịch từ Trung Quốc sang Mỹ và châu Âu.

Đáng nói hơn, các thị trường phương Tây lại quan tâm đặc biệt đến yếu tố môi trường và dấu chân carbon, điều mà ngành luyện kim chạy bằng than đá của Indonesia chưa thể đáp ứng. Việc theo đuổi chủ nghĩa dân tộc tài nguyên (resource nationalism) và chính sách giá trị gia tăng tại chỗ đã từng giúp Indonesia trở thành hình mẫu cho các quốc gia giàu khoáng sản. 

Giờ đây, nước này đang mắc kẹt trong “bẫy tài nguyên”, khi số phận ngành nickel bị gắn chặt vào một Trung Quốc đang ngày càng giảm nhiệt với kim loại từng được coi là vàng trắng của thời đại xe điện.

Tham khảo Reuters