Ai kiểm soát tương lai của AI?

ChatGPT có mang lại phúc lợi chung hay gia tăng phân hóa?

Nhà kinh tế nổi tiếng Brynjolfsson từ Stanford nhận định rằng chúng ta có thể đang có một trong những thập kỷ tuyệt vời nhất từ trước đến nay nếu công nghệ được sử dụng “đúng hướng”. Tuy nhiên, ông cũng đã cảnh báo rằng những chủ nhân tạo ra AI đang quá ám ảnh và chỉ đam mê với việc bắt chước trí thông minh của con người hơn là tìm cách sử dụng công nghệ để cho phép con người làm những nhiệm vụ mới và mở rộng khả năng của họ.

Ông lập luận rằng việc theo đuổi các khả năng “bắt chước giống như con người’’ đã dẫn đến các công nghệ chỉ đơn giản là thay thế con người bằng máy móc, qua đó lại gia tăng thất nghiệp, giảm lương và làm trầm trọng thêm sự bất bình đẳng về của cải và thu nhập. Sự ra đời của ChatGPT đã dấy lên một cuộc thảo luận xung quanh cách sử dụng các công nghệ mới để cung cấp cho con người những khả năng mới, thay vì chỉ đơn giản là “thay thế” con người và liệu các mô hình này có dẫn đến phúc lợi và thịnh vượng cho đa số nhân loại hay không?

Trong vài năm qua, đặc biệt là những tháng vừa qua, một “cơn sốt tìm vàng trí tuệ nhân tạo” đã bắt đầu để khai thác các cơ hội kinh doanh được chờ đợi từ các mô hình AI tương tự như ChatGPT. Những nhà phát triển ứng dụng, công ty khởi nghiệp được các liên doanh và một số tập đoàn lớn nhất thế giới hỗ trợ, nhiều công ty và các giám đốc điều hành nhìn thấy cơ hội rõ ràng để kiếm tiền, thì tác động có thể có của công nghệ chatbox đối với người lao động và nền kinh tế nói chung lại ít rõ ràng hơn nhiều.

Mặc dù đã có những tiến bộ đáng kinh ngạc trong AI và các công cụ kỹ thuật số khác trong thập kỷ qua, nhưng tác động trong việc cải thiện sự thịnh vượng và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế trên diện rộng, theo một số chuyên gia lại đang gây thất vọng. Một số nhà đầu tư và doanh nhân đã trở nên rất giàu có, nhưng hầu hết mọi người đều không được hưởng lợi, thậm chí một bộ phận nhân công do tự động hóa đã bị mất việc.

The Economist cho rằng thực tế trong thời gian qua, mức tăng năng suất chỉ đạt được ở một số lĩnh vực, trong đó có dịch vụ thông tin, và rõ nhất là ở một số thành phố của Mỹ như San Jose, San Francisco, Seattle và Boston. Kết quả là do miếng bánh kinh tế không tăng trưởng nhiều đã khiến tiền lương của nhiều bộ phận nhân công bị trì trệ suốt trong nhiều thập niên qua.

Liệu ChatGPT có làm cho sự bất bình đẳng về thu nhập và sự giàu có vốn đã đáng lo ngại ở một số nền kinh tế hàng đầu trở nên tồi tệ hơn không? Hay nó có thể sẽ hỗ trợ đảo ngược được quá trình này?

Giải bài toán bất bình đẳng của AI?

Các nhà đầu tư mạo hiểm và các nhà đầu tư khác đang đổ hàng tỷ đô la vào các công ty dựa trên trí tuệ nhân tạo AI và danh sách các ứng dụng và dịch vụ được thúc đẩy bởi các mô hình như ChatGPT đang ngày một dài ra. Việc các công nghệ kỹ thuật số mới có thể đang làm trầm trọng thêm tình trạng bất bình đẳng đã khiến các nhà khoa học tạo ra AI cần phải đưa ra lựa chọn tốt hơn. Do vậy, lời giải cho câu hỏi “Ai được hưởng lợi, và ai bị bỏ lại phía sau?” sẽ đưa thêm những minh chứng về tác động tiềm tàng đối với việc làm của AI và đưa ra các khuyến nghị về việc gia tăng phúc lợi chung của xã hội.

Quan điểm tích cực về AI luôn cho rằng nó sẽ là một công cụ mạnh mẽ cho nhiều người lao động nâng cao năng lực và chuyên môn, qua đó tạo động lực chung cho nền kinh tế. Nhưng điều lo ngại là các công ty sẽ đơn giản thay thế các công việc giản đơn, lặp đi lặp lại bằng các quy trình tự động hóa, một phần các công việc đang được trả lương cao, đòi hỏi kỹ năng sáng tạo và suy luận logic, kết quả dẫn đến là một số công ty công nghệ cao và giới tinh hoa công nghệ thậm chí sẽ giàu lên nhanh chóng, nhưng nó đóng góp rất ít cho phúc lợi và thịnh vượng kinh tế nói chung.

Về phía các doanh nghiệp ứng dụng AI, câu hỏi đặt ra là các công ty quyết định sử dụng ChatGPT để hỗ trợ người lao động có nhiều năng lực hơn hay đơn giản chỉ là cắt giảm việc làm và cắt giảm chi phí. Khi tác động tiềm tàng của AI đối với nền kinh tế và việc làm ngày càng trở nên rõ ràng, câu hỏi tiếp theo sẽ là ai sẽ xác định tầm nhìn về cách thiết kế và triển khai những công cụ này? Ai sẽ kiểm soát tương lai của công nghệ tuyệt vời này? Chính phủ hay tư nhân?

Diane Coyle, một nhà kinh tế tại Đại học Cambridge ở Anh, cho biết mối lo ngại hiện nay là khả năng các mô hình như ChatGPT bị chi phối bởi chính các công ty lớn thống trị phần lớn thế giới kỹ thuật số. Google và Meta đang cung cấp các mô hình ngôn ngữ lớn của riêng họ cùng với OpenAI và với chi phí tính toán rất lớn để chạy phần mềm đang tạo ra rào cản gia nhập đối với bất kỳ ai muốn cạnh tranh. Ví dụ cụ thể về mối quan ngại này là đối với các công ty có “mô hình kinh doanh dựa vào quảng cáo” tương tự nhau.

Do vậy, để tránh độc quyền, cần có một tổ chức nghiên cứu quốc tế được tài trợ công khai về trí tuệ nhân tạo, được mô phỏng theo CERN (cơ quan nghiên cứu Liên chính phủ của Châu Âu có trụ sở tại Geneva, nơi World Wide Web được tạo ra vào năm 1989). Tổ chức này sẽ được trang bị sức mạnh tính toán khổng lồ cần thiết để chạy các mô hình và chuyên môn khoa học để phát triển công nghệ xa hơn nữa.

Mặc dù vẫn chưa chắc chắn chính sách công nào sẽ giúp đảm bảo rằng các mô hình như ChatGPT phục vụ tốt nhất cho lợi ích công, nhưng rõ ràng là các lựa chọn về cách chúng ta sử dụng công nghệ không thể chỉ dành cho một số công ty thống trị và thị trường là điều cần xem xét.

Đấu tranh quyền lực - Vai trò của Nhà nước và Chính sách công

Lịch sử đã có nhiều ví dụ về tầm quan trọng của nghiên cứu do chính phủ tài trợ trong việc phát triển các công nghệ mang lại sự thịnh vượng rộng rãi. Các nhà kinh tế học của MIT là Daron Acemoglu và Simon Johnson đã mô tả khá thuyết phục về lịch sử của tiến bộ công nghệ và vai trò của nó trong việc tạo ra sự thịnh vượng rộng rãi. Quan điểm của họ là cần phải có định hướng tiến bộ công nghệ theo cách mang lại lợi ích rộng rãi, chứ không chỉ làm cho giới thượng lưu trở nên giàu có hơn.

Từ những thập kỷ sau Chiến tranh thế giới thứ hai cho đến đầu những năm 1970, nền kinh tế Hoa Kỳ đã chứng kiến những thay đổi công nghệ nhanh chóng cùng với tiền lương của hầu hết người lao động tăng lên, trong khi bất bình đẳng thu nhập giảm mạnh. Nguyên nhân là những tiến bộ công nghệ đã được sử dụng để tạo ra các công việc mới, trong khi các áp lực chính trị và xã hội đảm bảo rằng người lao động được chia sẻ lợi ích một cách bình đẳng hơn với chủ của họ so với trước đó.

Tuy nhiên, hai nhà kinh tế này cũng đã cảnh báo rằng việc áp dụng nhanh chóng robot sản xuất ở các trung tâm công nghiệp của nền kinh tế Mỹ trong vài thập kỷ qua chỉ đơn giản là cướp đi việc làm và kết quả dẫn đến sự suy giảm kéo dài ở những trung tâm này. Do vậy, cần hiểu được tiến bộ nhanh chóng của AI ngày nay có thể mang lại những gì và các quyết định về cách tốt nhất để sử dụng các đột phá công nghệ này sẽ ảnh hưởng đến tất cả chúng ta trong tương lai như thế nào.

Các nhà kinh tế này khẳng định những người tạo ra AI “đang đi sai hướng” khi toàn bộ kiến ​​trúc đằng sau AI “đang ở chế độ tự động hóa” theo tầm nhìn của những người thuộc OpenAI, Microsoft cũng như cộng đồng đầu tư mạo hiểm.

Một câu hỏi rất thú vị là nếu bạn tin rằng “chúng ta” có thể điều khiển quỹ đạo của công nghệ, thì một câu hỏi tiếp theo sẽ là: “chúng ta” ở đây là ai? Các chuyên gia về AI không nhất thiết và không nên có tiếng nói quyết định về hướng phát triển và tương lai của xã hội được tạo nên bởi những công nghệ này.

Những người tạo ra ChatGPT và các doanh nhân tham gia vào việc đưa nó ra thị trường, đặc biệt là Giám đốc điều hành của OpenAI, xứng đáng được ghi nhận vì đã mang lại AI mới cho công chúng với tiềm năng của nó là rất lớn. Nhưng điều đó không có nghĩa là chúng ta phải chấp nhận tầm nhìn và nguyện vọng của họ về những địa chỉ mà chúng ta muốn công nghệ hướng tới và cách sử dụng những công nghệ này.

Sự bất bình đẳng đang diễn ra ngày càng lớn hơn không phải là tất yếu mà có thể là do những lựa chọn sai lầm về người có ảnh hưởng trong xã hội và định hướng công nghệ, khi xã hội luôn đặt niềm tin hoàn toàn vào tầm nhìn của giới kinh doanh và giới tinh hoa công nghệ - những người tài năng, khai sáng sẽ hào phóng tài trợ cho phần còn lại của xã hội.

Do vậy, cần thiết phải có những công cụ khác nhau để đạt được “danh mục công nghệ cân bằng hơn”, từ cải cách thuế và các chính sách khác của chính phủ có thể khuyến khích tạo ra AI thân thiện với người lao động hơn, đến những cải cách có thể loại bỏ khả năng độc quyền của các Big Tech, ngay cả trong việc tài trợ cho nghiên cứu khoa học máy tính và các trường kinh doanh.

GS. Trần Thọ Đạt, Chủ tịch Hội đồng Khoa học và Đào tạo

Trường Đại học Kinh tế Quốc dân