Trong nhiều thập niên, gian lận tiêu dùng thường được xem là hành vi lệch chuẩn cá biệt, gắn với khó khăn cá nhân hay động cơ vụ lợi rõ ràng.
Tuy nhiên tờ Business Insider (BI) cho hay trong vài năm gần đây, tại Mỹ đang hình thành một hiện tượng khác: những "tội ác nhỏ" (mini crimes) ngày càng phổ biến, được thực hiện bởi chính tầng lớp trung lưu, có học thức, và được bao bọc bằng một lớp vỏ đạo đức mang tên "Robin Hood", lấy của các tập đoàn lớn đang làm giàu trên lưng người tiêu dùng và lao động.
Không ít người tiêu dùng tin rằng họ không đơn thuần trộm cắp hay gian dối, mà đang "lấy lại" thứ vốn dĩ đã bị các tập đoàn lớn tước đoạt. Chúng đang dần được nhìn nhận như một hình thức phản kháng kinh tế thầm lặng chống lại các tập đoàn khổng lồ.
Từ việc tính nhầm giá ở quầy tự thanh toán, lạm dụng chính sách đổi trả, hoàn tiền qua thẻ tín dụng với lý do mơ hồ, cho tới những hành vi phá rối nhỏ mang tính biểu tượng, các vi phạm này đều có điểm chung: giá trị vật chất không lớn, xác suất bị phát hiện thấp và đặc biệt là cảm giác… không mấy tội lỗi.
Trong bối cảnh quyền lực doanh nghiệp ngày càng tập trung, khoảng cách giàu nghèo giãn rộng và chi phí sinh hoạt leo thang, nhiều người Mỹ tham gia vào các hành vi này đều không bày tỏ cảm giác tội lỗi sâu sắc. Sự miễn cưỡng này bắt nguồn từ một cơ chế tâm lý phức tạp, nơi sự thiếu vắng niềm tin vào công bằng xã hội trở thành lá chắn đạo đức.
Khi niềm tin vào doanh nghiệp sụp đổ
Theo BI, cốt lõi của vấn đề nằm ở sự thay đổi bản chất của thương mại hiện đại khi nền kinh tế Mỹ ngày càng phi cá nhân. Hình ảnh doanh nghiệp như một thực thể gần gũi, gắn bó với cộng đồng đã bị thay thế bởi những tập đoàn vô danh, vận hành bằng thuật toán, sẵn sàng cắt giảm nhân sự, tăng phí và tối ưu lợi nhuận đến mức tối đa.
Những cửa hàng tạp hóa thân thiện, nơi chủ quán biết tên từng khách hàng, đã được thay thế bằng các tập đoàn đa quốc gia lạnh lùng. Các công ty này ưu tiên tối đa hóa lợi nhuận cho cổ đông, áp dụng các biện pháp cắt giảm chi phí tàn nhẫn bao gồm cả việc sa thải nhân viên hàng loạt và tự động hóa bằng AI, thường xuyên bị cáo buộc thực hiện các chiến thuật gây ức chế cho khách hàng, từ phí ẩn, giảm kích thước sản phẩm (shrinkflation), đến các chính sách dịch vụ khách hàng tệ hại.
Thế rồi trí tuệ nhân tạo, tự động hóa và các mô hình kinh doanh dựa trên dữ liệu giúp doanh nghiệp hiệu quả hơn, nhưng đồng thời khiến người lao động và người tiêu dùng cảm thấy bị đẩy vào thế yếu, thiếu tiếng nói.
Trong bối cảnh đó, niềm tin vào các "ông lớn" sụt giảm mạnh bởi người tiêu dùng ngày càng quen thuộc với những trải nghiệm tiêu cực. Khi lòng trung thành cá nhân bị thay thế bằng lợi ích vật chất thuần túy, hợp đồng xã hội giữa người tiêu dùng và doanh nghiệp bị phá vỡ. Người mua hàng cảm thấy mình bị lợi dụng, bị coi là hàng hóa, và bị đối xử không công bằng. Các cuộc khảo sát cho thấy, trong khi các giám đốc điều hành tự tin về lòng tin của khách hàng, trên thực tế, tỷ lệ tin tưởng thực sự thấp hơn đáng kể. Sự nghi ngờ này tạo ra mảnh đất màu mỡ cho việc hợp lý hóa các hành vi gian lận.
Khi cảm giác bị khai thác trở nên thường trực, ranh giới đạo đức cũng bị xói mòn. Gian lận nhỏ lúc này không còn được nhìn như hành vi xấu, mà như một phản xạ tự vệ trước một hệ thống bị cho là bất công.
Điểm đáng chú ý là những người tham gia các "tội ác tí hon" này thường không xem mình là kẻ phạm pháp. Họ xây dựng một câu chuyện đạo đức để tự trấn an: chỉ nhắm vào các tập đoàn đủ giàu để chịu thiệt, tránh làm hại doanh nghiệp nhỏ, và coi hành vi của mình là vô hại.
Đây chính là phiên bản hiện đại của tâm lý "Robin Hood", không cướp của người giàu để chia cho người nghèo mà "lấy lại" từ những công ty bị xem là đã kiếm lợi trên lưng xã hội. Họ là những công dân trung lưu đang tìm kiếm sự cân bằng trong một hệ thống mà họ cảm thấy đã nghiêng hẳn về phía người giàu.
Những cá nhân này có xu hướng tránh làm tổn hại các doanh nghiệp nhỏ mà họ cảm thấy có sự kết nối và lòng trung thành. Ngược lại, những mục tiêu lý tưởng của họ là những "gã khổng lồ" đa ngành, những thương hiệu mà họ tin rằng có đủ khả năng tài chính để hấp thụ tổn thất và "xứng đáng" phải gánh chịu.
Khi Elon Musk đàm phán các gói thù lao khổng lồ trong khi mức lương tối thiểu vẫn giậm chân tại chỗ, việc lấy một món đồ lặt vặt tại cửa hàng lớn trở thành một hành động nhỏ mang tính biểu tượng, một khoảnh khắc "trả thù" cá nhân chống lại sự bất công mang tính hệ thống.
Tâm lý học và tội phạm học gọi đây là các "kỹ thuật trung hòa": phủ nhận thiệt hại (Họ quá giàu, thiệt hại này chẳng là gì), phủ nhận nạn nhân (Họ đáng bị như vậy vì đã bóc lột), hay đổ lỗi ngược cho hệ thống (Chính công ty cũng lừa dối khách hàng bằng các khoản phí).
Nhờ đó, cá nhân vẫn giữ được hình ảnh bản thân là người tử tế, trong khi vẫn hưởng lợi từ hành vi gian dối. Chính sự mơ hồ về nạn nhân, một tập đoàn vô danh, một hệ thống trừu tượng, khiến cảm giác tội lỗi gần như biến mất.
Hệ quả âm thầm nhưng lan rộng
Tuy mang dáng vẻ nhỏ lẻ, những hành vi này tích tụ thành hệ quả xã hội đáng kể. Gian lận tiêu dùng buộc doanh nghiệp siết chặt chính sách, tăng giá để bù đắp rủi ro, và cuối cùng người chịu thiệt hại lại chính là số đông người tiêu dùng trung thực.
Nhiều trường hợp, "nạn nhân cuối cùng" không phải tập đoàn khổng lồ mà là các doanh nghiệp nhỏ trong chuỗi cung ứng, hay những nhân viên tuyến đầu phải đối mặt với môi trường làm việc ngày càng căng thẳng và thiếu niềm tin.
Quan trọng hơn, sự phổ biến của các "tội ác tí hon" phản ánh một sự đổ vỡ sâu hơn trong khế ước xã hội. Khi người dân tin rằng luật chơi đã bị thao túng bởi kẻ mạnh, việc gian lận trở thành cách khẳng định quyền tự chủ cuối cùng. Nhưng đó là một vòng xoáy nguy hiểm: càng nhiều người "trả đũa" hệ thống bằng những vi phạm nhỏ, hệ thống càng trở nên cứng nhắc và trừng phạt hơn.
Hiện tượng này không thể tách rời bối cảnh bất an kinh tế, sự hoài nghi chính trị và cảm giác rằng cơ hội đang thu hẹp. Khi người tiêu dùng cảm thấy mình luôn ở thế thua thiệt, việc gian lận không còn là lựa chọn cá nhân đơn lẻ, mà là biểu hiện của một tâm trạng xã hội rộng lớn hơn, nơi đạo đức bị thương lượng lại trong từng giao dịch nhỏ.
Những "tội ác tí hon" vì tâm lý Robin Hood không phải là lời giải cho bất công, nhưng chúng là một chỉ dấu rõ ràng. Chúng cho thấy khi niềm tin sụp đổ, khi cảm giác công bằng biến mất, con người sẵn sàng vượt qua những ranh giới từng được coi là bất khả xâm phạm. Và đó là câu hỏi lớn mà nước Mỹ phải đối mặt: làm thế nào để khôi phục cảm giác công bằng trong một nền kinh tế mà quá nhiều người tin rằng trò chơi đã được định sẵn cho kẻ mạnh.
*Nguồn: BI, Fortune
.jpg "Nhà giàu Trung Quốc đổ xô tìm người mang thai hộ tại Mỹ")
