Nội địa hóa ô tô Việt cần đột phá để không "lẽo đẽo theo sau"

Đây là một trong những nội dung được các đại biểu quốc hội, nhà quản lý và chuyên gia đề cập tại cuộc Toạ đàm “Nội địa hoá ngành ô tô với nền kinh tế độc lập, tự chủ”, do Cổng Thông tin điện tử Chính phủ vừa tổ chức.

Thực trạng nội địa hóa thấp: Dưới mức kỳ vọng

Thị trường Việt Nam có tiềm năng rất lớn với hơn 100 triệu dân và tầng lớp trung lưu tăng mạnh. Năm 2024, tổng sản phẩm ô tô tiêu thụ tại thị trường Việt Nam đã đạt 580.000 chiếc, và dự báo con số này sẽ lên đến 900.000 đến 1 triệu ô tô vào năm 2030-2035, với tốc độ tăng trưởng khoảng 12-15%/năm.

Theo thống kê, đối với dòng xe 5 chỗ ngồi, xe du lịch cỡ nhỏ, Việt Nam hiện mới chỉ đạt khoảng 10% nội địa hoá. TS. Ngô Nhật Thái, chuyên gia với hơn 30 năm kinh nghiệm trong ngành ô tô, chỉ ra rằng "tỉ lệ nội địa hóa còn hơi thấp".

Còn GS.TS. Hoàng Văn Cường, Đại biểu Quốc hội, Phó Chủ tịch Hội đồng giáo sư Nhà nước, nhận định con số 10% này "chưa được coi là nội địa hóa", bởi tiêu chuẩn thế giới tối thiểu để đánh giá xuất xứ hàng hóa phải đạt ít nhất 40%. Mục tiêu nội địa hóa 40% đề ra cho năm 2020 đã không đạt được.

Trong khi đó, đối với xe chuyên dùng, xe buýt hoặc một số xe tải, tỷ lệ nội địa hóa lại khá cao, có thể lên tới 40%, thậm chí 60%. Tuy nhiên, những nhóm xe này có số lượng nhãn hiệu và đơn vị sản xuất không nhiều. Song song đó, lượng xe nhập khẩu nguyên chiếc vẫn rất lớn.

TS. Nguyễn Văn Hội, Viện trưởng Viện Nghiên cứu chiến lược, chính sách (Bộ công Thương) thông tin năm 2024, Việt Nam nhập khẩu 172.000 ô tô các loại. TS. Ngô Nhật Thái bổ sung thêm, trong tổng số khoảng 500.000 xe tiêu thụ năm vừa rồi, đã có đến 175.000 xe nguyên chiếc nhập khẩu.

Những nguyên nhân khiến nội địa hóa "chững lại"

Các chuyên gia tại tọa đàm đã cùng chỉ ra nhiều nguyên nhân dẫn đến tỷ lệ nội địa hóa thấp. TS. Ngô Nhật Thái cho biết, do thị trường nhỏ và phân mảnh. Sản lượng tiêu thụ hàng năm ở Việt Nam còn thấp so với các nước sản xuất ô tô hàng đầu. Ông cho biết, Thái Lan với hơn 70 triệu dân tiêu thụ khoảng 1 triệu xe mỗi năm, trong khi Việt Nam, với dân số lớn hơn, chỉ tiêu thụ khoảng 300.000 xe/năm và con số này lại bị chia nhỏ cho hàng chục nhãn hiệu khác nhau. "Với sản lượng thấp thì khả năng đầu tư sản xuất những linh kiện nội địa hóa là vô cùng khó khăn," TS. Ngô Nhật Thái khẳng định.

Nguyên nhân tiếp theo là các hãng ô tô quốc tế đã có hệ thống sản xuất và nhà cung cấp linh kiện riêng trong chuỗi toàn cầu (OEM) trước khi vào Việt Nam. Việc doanh nghiệp Việt Nam muốn tham gia vào hệ thống này là "vô cùng khó" nếu không có chính sách buộc các nhà sản xuất phải đưa đối tác của họ vào Việt Nam. TS. Nguyễn Văn Hội nhấn mạnh, ngay cả những chi tiết nhỏ như bu lông, ốc vít của ô tô cũng liên quan đến sở hữu trí tuệ và kiểu dáng công nghiệp, khiến doanh nghiệp Việt khó có thể sản xuất thay thế dù có năng lực.

Bên cạnh đó, chính sách công nghiệp ô tô chưa đủ mạnh và thực chất. GS.TS. Hoàng Văn Cường nhận định, chính sách của Việt Nam lâu nay vẫn chủ yếu xoay quanh thuế, coi thuế là công cụ chính để bảo hộ sản xuất trong nước. Tuy nhiên, vai trò của thuế nhập khẩu ngày càng giảm do phải tuân thủ các Hiệp định thương mại tự do (FTA), nhiều mặt hàng ô tô có thuế nhập khẩu đã về mức 0.

TS. Ngô Nhật Thái cho rằng biểu thuế hiện nay mới tập trung ưu đãi vào phần thân xe, các chi tiết bằng thép, khiến các công ty đầu tư dây chuyền dập thân xe. Tuy nhiên, các chi tiết quan trọng nhất như cụm động cơ, cụm truyền động, cụm linh kiện điện tử lại thường được đánh thuế theo cả cụm, dẫn đến việc các hãng nhập khẩu nguyên cụm. "Hiện nay, với các dòng xe từ 4-9 chỗ ngồi, động cơ gần như nhập nguyên chiếc," ông Thái cho biết.

Các chuyên gia còn đánh giá, mặc dù các nhà đầu tư nước ngoài thường cam kết về nội địa hóa và chuyển giao công nghệ khi vào Việt Nam, nhưng những cam kết này "không có ràng buộc pháp lý" và "chưa đạt được hoặc đạt được tỉ lệ không đáng kể".

Một điểm mà GS.TS. Hoàng Văn Cường thẳng thắn thừa nhận năng lực của Việt Nam chưa đủ để làm chủ. Ngành luyện kim của Việt Nam không đủ khả năng sản xuất thép cho khung ô tô, và các vật liệu khác cũng chủ yếu phải nhập khẩu. Năng lực nghiên cứu, công nghệ và tài chính của các doanh nghiệp trong nước cũng còn khá hạn chế.

Giải pháp đột phá để nâng cao tỷ lệ nội địa hóa

Để giải quyết bài toán nội địa hóa, các chuyên gia đã đưa ra nhiều giải pháp thiết thực và mang tính chiến lược. GS.TS. Hoàng Văn Cường đề xuất cần có cơ chế buộc các hãng ô tô hợp tác, dùng chung linh kiện, dịch chuyển dần chuỗi cung ứng về sản xuất trong nước để tránh "chiếc bánh vốn đã nhỏ lại bị cắt nhỏ thêm". Điều này tạo khung thị phần đủ lớn để các doanh nghiệp có thể đầu tư sản xuất.

Chính sách cần đưa ra những ràng buộc rõ ràng về tiến độ nội địa hóa theo vật kế, giá trị, và yêu cầu chuyển giao công nghệ như Trung Quốc đã làm để buộc các nhà sản xuất phải tính toán và đưa sản xuất vào trong nước.

Xây dựng và hỗ trợ năng lực doanh nghiệp trong nước. Theo đó, chính sách phải tạo chỗ đứng cho doanh nghiệp Việt, thậm chí yêu cầu liên doanh với các hãng nước ngoài với tỷ lệ 50:50 như kinh nghiệm của Trung Quốc để doanh nghiệp nội địa lớn mạnh và làm chủ công nghệ. Nhà nước cần có chính sách "đặt hàng" để tạo đầu ra và thị phần ổn định, khuyến khích doanh nghiệp mạnh dạn đầu tư.

TS. Ngô Nhật Thái đề xuất rà soát lại hệ thống biểu thuế để điều chỉnh từng mục cho chuẩn, tập trung khuyến khích sản xuất các cụm chi tiết quan trọng như hệ thống truyền động, lái, điện tử trong nước, thay vì nhập khẩu nguyên cụm. Ông cũng gợi ý có chính sách khuyến khích các hãng nội địa hóa để giảm giá thành sản phẩm, từ đó có thể xuất khẩu.

Các chuyên gia cùng nhấn mạnh sự cần thiết phải đột phá KHCN để phát triển công nghiệp phụ trợ, từ khung vỏ, truyền động, hộp số đến phần mềm điện tử.

Đặc biệt, cần định hướng chính sách vào công nghệ ô tô thế hệ mới như xe điện, động cơ hydro, giao thông xanh, tiêu dùng xanh, hệ thống truyền động, điện tử, hệ thống lái thay vì các công nghệ cũ. "Nếu chúng ta nếu không tập trung vào những công nghệ mới của ngành ô tô thì chúng ta cứ suốt đời đi lẽo đẽo theo nước ngoài," TS. Ngô Nhật Thái cảnh báo. Đây là cơ hội để Việt Nam "đi tắt đón đầu" và xác lập vị thế cạnh tranh mới trên thế giới….