Nghiên cứu: Lạm dụng AI đe dọa sự sáng tạo tri thức, gây ‘thoái hóa’ tư duy con người và có thể làm sụp đổ mô hình kiến thức của nhân loại

Trong lịch sử, loài người luôn tìm cách gia tăng năng suất tư duy: từ chữ viết, máy in cho đến Internet. Thế nhưng khác với những công cụ trước đây vốn mở rộng khả năng lưu giữ và lan tỏa tri thức, trí tuệ nhân tạo (AI), đặc biệt là các mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) đang đứng trước nguy cơ biến chính quá trình sáng tạo tri thức thành một vòng lặp đóng.

Các hệ thống này không sản sinh hiểu biết mới, mà chủ yếu “xay nhuyễn” dữ liệu có sẵn rồi tái phân phối. Khi con người dần dựa vào AI để trả lời câu hỏi thay vì tự tìm tòi, động lực sáng tạo, chất vấn và phát hiện mới dễ dàng suy giảm.

Suy tàn

Tờ Wall Street Journal (WSJ) cho hay trong một buổi giới thiệu sản phẩm, lãnh đạo OpenAI đã yêu cầu ChatGPT soạn một bản ghi nhớ chuẩn bị cho việc giả định bổ nhiệm Albert Einstein làm Bộ trưởng Năng lượng.

Chỉ sau vài giây, hệ thống tạo ra một hồ sơ đầy đủ: từ thành tích khoa học, phong cách lãnh đạo, cho đến những câu hỏi chất vấn về an toàn hạt nhân. Đó là minh chứng cho thấy AI có thể thay con người thực hiện những công việc vốn đòi hỏi nhiều thời gian và công sức.

Tuy nhiên vấn đề ở đây không nằm ở năng lực tổng hợp, mà ở chỗ mô hình ngôn ngữ chỉ biết tái chế những gì đã có. Khác với con người, vốn luôn tìm kiếm hướng đi mới vì động cơ đa dạng, từ tiền bạc, danh tiếng, tò mò đến khát vọng chinh phục tri thức, AI không sản sinh được “cái mới”.

Khi câu trả lời của nó trở nên phổ biến, phần thưởng cho sự sáng tạo của con người sẽ dần mất đi.

Khi AI có thể trả lời gần như mọi câu hỏi phức tạp chỉ trong vài giây, động lực thúc đẩy các nhà nghiên cứu, nhà văn và chuyên gia dành nhiều năm để khám phá, tranh luận và công bố tri thức mới sẽ bị xói mòn nghiêm trọng.

Một ví dụ điển hình là Stack Overflow, diễn đàn nơi hàng triệu lập trình viên chia sẻ và kiểm chứng giải pháp. Chỉ trong 6 tháng sau khi ChatGPT xuất hiện, lượng câu hỏi trên nền tảng này giảm hơn 25% và cho đến nay là 90% khiến diễn đàn này rơi vào khủng hoảng.

Thoạt nhìn, đây có thể chỉ là sự chuyển dịch hành vi người dùng: thay vì hỏi cộng đồng, lập trình viên quay sang hỏi AI. Thế nhưng sâu xa hơn, đó là sự mất mát của một “kho tri thức sống”, nơi mỗi câu trả lời đều được kiểm chứng, tranh luận và bổ sung qua thời gian.

Đây không chỉ là sự suy yếu của một trang web, mà còn là sự xói mòn của một hệ sinh thái tri thức nơi con người vừa học vừa sáng tạo. Khi “chất liệu gốc” ít đi, bản thân AI, vốn được huấn luyện từ dữ liệu do con người tạo ra, cũng dần mất nguồn nuôi dưỡng.

Chính dữ liệu từ Stack Overflow từng là nguồn huấn luyện cho các công cụ AI. Khi nguồn gốc ấy cạn kiệt, AI sẽ ngày càng lặp lại những gì chính nó đã sản sinh.

Hiện tượng này, các nhà nghiên cứu gọi là “Sự sụp đổ mô hình tri thức” (model collapse): khi mô hình bị huấn luyện chủ yếu từ dữ liệu do chính AI sinh ra, tri thức dần trở nên nghèo nàn, mất dần khả năng phản ánh sự đa dạng và độ chính xác của thế giới thực.

AI có xu hướng nhấn mạnh các mẫu phổ biến trong dữ liệu và dần dần bỏ quên các thông tin hiếm, các chi tiết độc đáo hoặc các dữ liệu nằm ở góc khuất trong thống kê.

Kết quả là, chất lượng tri thức tổng thể của web và các mô hình AI sẽ suy giảm qua mỗi thế hệ. Internet sẽ trở nên "kém thông minh hơn" vì nó ngày càng chứa đầy những nội dung tổng hợp, lặp lại và thiếu tính xác thực gốc.

Điều này đe dọa không chỉ chất lượng đầu ra của AI mà còn cả khả năng tiếp cận các thông tin độc đáo, dẫn đến sự đồng nhất hóa tri thức và loại bỏ các góc nhìn khác biệt.

“Điều gì xảy ra khi chúng ta đào tạo các LLM dựa trên LLM khác? Kết quả chung là chúng sẽ tệ hơn. Các mô hình sẽ tệ hơn. Đây là cái mà họ gọi là sự sụp đổ mô hình”, giáo sư kinh doanh Hannah Li của Đại học Columbia kết luận.

Bằng chứng là không chỉ Stack Overflow, Wikipedia cũng chứng kiến lượng truy cập và chỉnh sửa giảm ở các trang mà AI có thể dễ dàng sinh nội dung thay thế. Trong khi đó, Google và các công cụ tìm kiếm đang ưu tiên trả lời trực tiếp bằng AI, khiến nhiều nhà xuất bản báo mạng mất lượng lớn độc giả.

Đây là vòng luẩn quẩn: người dùng càng tin vào AI, càng ít quay lại đóng góp cho những nền tảng cung cấp tri thức nguyên bản. Tri thức gốc giảm, AI càng thiếu nguyên liệu huấn luyện, dẫn tới chất lượng ngày một đi xuống.

Nếu xu hướng này tiếp tục, Internet vốn từng là kho thông tin phong phú, đa chiều thì nay có nguy cơ trở thành một thế giới mờ nhạt, nơi tri thức bị làm loãng và thiếu vắng sự kiểm chứng.

Nghiên cứu của trường đại học Columbia University đã cảnh báo huấn luyện AI trên nội dung AI sinh ra sẽ làm chất lượng mô hình ngày càng đi xuống, kéo theo cả tri thức trên mạng.

Thoái hóa tư duy

Một hệ lụy khác ít được chú ý là tác động của AI đối với não bộ. Nghiên cứu tại Học viện Công nghệ Massachusetts (MIT) cho thấy những người viết luận văn với sự hỗ trợ của AI kích hoạt não bộ ít hơn hẳn so với nhóm tự tra cứu hoặc tự viết. Các vùng liên quan đến trí nhớ, tư duy phản biện và điều hành hoạt động giảm mạnh.

Nếu lạm dụng, AI có thể biến con người thành những kẻ tiêu thụ thụ động, đánh mất kỹ năng suy nghĩ độc lập. Cũng như việc phụ thuộc GPS khiến con người mất khả năng ghi nhớ không gian, dựa dẫm vào AI quá nhiều có thể làm “teo tóp” khả năng học hỏi và sáng tạo tri thức.

Trong khi đó tri thức nhân loại chỉ được làm giàu khi có người sẵn sàng đặt câu hỏi và dấn thân vào những vùng chưa biết.

Một số học giả lạc quan cho rằng AI sẽ giải phóng con người khỏi công việc thường nhật, để tập trung vào nghiên cứu mang tính đột phá.

Tuy nhiên câu hỏi khó hiện nay là khi phần thưởng cho sáng tạo mới ngày càng mờ nhạt bởi AI ngay lập tức “nghiền nát” rồi phân phối lại tri thức đó thì ai sẽ còn muốn bỏ công sức để tìm tòi? Sự mất hứng thú này, nếu lan rộng, có thể khiến nhân loại bước vào thời kỳ “tái chế tri thức”, nơi đổi mới bị đình trệ.

AI là công cụ mạnh mẽ, nhưng lạm dụng nó đồng nghĩa với việc trao cho máy móc vai trò vốn dĩ thuộc về con người: sáng tạo, nghi ngờ, khám phá. Nếu coi AI chỉ là “bánh xe” giúp di chuyển nhanh hơn trên con đường tri thức, nhân loại sẽ tiến xa.

Thế nhưng nếu biến nó thành “đường ray” duy nhất, chúng ta có nguy cơ bị dẫn vào một vòng lặp nghèo nàn, nơi cả con người lẫn máy móc chỉ còn biết lặp lại những gì đã có, thay vì khám phá điều chưa từng được biết đến.

Tri thức nhân loại chưa bao giờ là thành quả của sự dễ dãi. Nó được gây dựng bằng nỗ lực, trí tò mò, và lòng dũng cảm dấn thân vào điều chưa biết.

Lịch sử đã chứng minh: mỗi khi con người chịu khó đặt câu hỏi khó, thế giới lại mở ra một cánh cửa mới. Bởi vậy sẽ là bi kịch nếu chúng ta phó mặc sứ mệnh ấy cho những cỗ máy chỉ biết “xay nhuyễn” quá khứ.

*Nguồn: WSJ, Fortune, BI