Trong hơn một thập niên qua, Trung Quốc đã xây dựng nên một câu chuyện phát triển đầy ấn tượng. Từ vị thế công xưởng giá rẻ của thế giới, nước này vươn lên thành cường quốc công nghệ, dẫn đầu toàn cầu trong nhiều lĩnh vực then chốt, từ xe điện, pin, năng lượng tái tạo đến trí tuệ nhân tạo và công nghệ lượng tử.
Trong thời đại mới, khẩu hiệu “tự cường công nghệ” trở thành trung tâm của chiến lược kinh tế quốc gia, được hậu thuẫn bởi một loạt chính sách nhà nước: trợ cấp, miễn thuế, tín dụng ưu đãi và hỗ trợ chuỗi cung ứng.
Thế nhưng đằng sau hào quang của những thành tựu ấy, các số liệu kinh tế lại kể một câu chuyện khác: năng suất của nền kinh tế Trung Quốc, thước đo thực sự cho hiệu quả tăng trưởng, đang chững lại.
Các tổ chức quốc tế như IMF, Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB) hay Conference Board đều chỉ ra rằng tăng trưởng năng suất các yếu tố tổng hợp (TFP), hay hiệu quả sử dụng vốn và lao động, của Trung Quốc đã giảm mạnh kể từ cuối thập niên 2000 và thậm chí có dấu hiệu suy giảm trong giai đoạn gần đây. Tăng trưởng TFP của Trung Quốc đã giảm mạnh từ mức khỏe mạnh trước Khủng hoảng Tài chính Toàn cầu xuống chỉ còn khoảng 0.7% trong thập kỷ sau đó.
Điều này tạo nên một nghịch lý sâu sắc: Trung Quốc đang đổi mới hơn bao giờ hết, nhưng lại vận hành kém hiệu quả hơn. Một quốc gia đang sản xuất ra vô số công nghệ tiên tiến lại sử dụng chúng kém hiệu quả một cách đáng ngạc nhiên.
Thiếu chiều sâu
Tờ Financial Times (FT) cho hay không thể phủ nhận rằng mô hình công nghiệp do nhà nước dẫn dắt đã giúp Trung Quốc rút ngắn khoảng cách công nghệ với phương Tây trong thời gian kỷ lục.
Theo Viện Chính sách Chiến lược Úc (ASPI), Trung Quốc chỉ dẫn đầu trong 3 trên 64 công nghệ trọng yếu giai đoạn 2003–2007, nhưng đến giai đoạn 2019–2023, con số này đã tăng lên 57. Các trường đại học Trung Quốc đào tạo số lượng tiến sĩ STEM vượt xa Mỹ, trong khi chi tiêu nghiên cứu và phát triển (R&D) hàng năm tăng thêm hơn 480 tỷ USD tính theo sức mua tương đương kể từ năm 2013.
Những nỗ lực này giúp Bắc Kinh tạo dựng vị thế dẫn đầu trong các lĩnh vực chiến lược như xe điện (với BYD là biểu tượng), sản xuất pin, năng lượng tái tạo và công nghệ bán dẫn. Ngay cả trong những ngành tiên phong như sinh học hay lượng tử, Trung Quốc cũng đang tiệm cận vị trí số một của Mỹ.
Mô hình huy động toàn bộ hệ thống, từ chính quyền trung ương, địa phương đến doanh nghiệp nhà nước đã cho phép Trung Quốc đầu tư ồ ạt, đồng thời nhanh chóng xây dựng chuỗi cung ứng hoàn chỉnh cho các ngành công nghệ mới.
Tuy nhiên, sức mạnh chính trị và tài chính của mô hình này cũng chính là căn nguyên của sự kém hiệu quả. Theo một nghiên cứu của IMF công bố tháng 8/2025, các biện pháp hỗ trợ công nghiệp có thể đã khiến năng suất của Trung Quốc giảm khoảng 1,2% và GDP giảm 2%. Tổng giá trị trợ cấp năm 2023 ước chiếm tới 4,4% GDP, mức khổng lồ ngay cả với một nền kinh tế đang phát triển.
Vấn đề nằm ở chỗ chính sách công nghiệp của Trung Quốc phân bổ nguồn lực không tối ưu. Trợ cấp thường chảy vào các doanh nghiệp nhà nước thay vì doanh nghiệp hiệu quả nhất. Các địa phương cùng thi đua “làm công nghiệp công nghệ cao”, dẫn tới đầu tư trùng lặp, công suất dư thừa và rào cản gia nhập cho những công ty mới.
Trong nỗ lực giành lấy sự hỗ trợ của chính phủ, các chính quyền địa phương trên khắp Trung Quốc thường tập trung trợ cấp cho cùng một ngành công nghiệp, dẫn đến tình trạng sản xuất thừa mứa (overcapacity) và sự lãng phí đáng kinh ngạc.
Nhiều ngành công nghệ được trợ cấp quá mức, khiến doanh nghiệp đổ xô vào sản xuất và tạo ra tình trạng “nội cạnh tranh” khốc liệt, ví dụ như xe điện ế đọng tại cảng, chip AI không được sử dụng, các trung tâm dữ liệu AI mới xây dựng bị bỏ trống và hàng nghìn công ty phải bán tháo vì không thể duy trì lợi nhuận.
Khi thị trường bị bóp méo, nguồn lực không chảy đến nơi mang lại hiệu quả cao nhất, mà bị giam trong các dự án “an toàn”, đúng định hướng chính trị, nhưng thiếu sức sáng tạo. Vốn tư nhân, đặc biệt là đầu tư mạo hiểm, bị chèn lấn bởi những khoản hỗ trợ khổng lồ từ nhà nước. Điều này tạo ra một hệ sinh thái đổi mới “bề rộng”: có nhiều dự án, nhiều sản phẩm, nhưng ít đột phá thật sự.
Các chuyên gia tại Viện Lowy (Australia) nhận định rằng Trung Quốc đang “chuyển từ một kiểu đầu tư kém hiệu quả tại mảng bất động sản sang một kiểu khác là công nghiệp công nghệ cao”. Sự thay đổi này giúp Trung Quốc tránh được bong bóng bất động sản lan rộng, nhưng lại tái tạo những điểm yếu cũ: đầu tư dàn trải, hiệu suất thấp, và nợ doanh nghiệp tăng nhanh.
Rõ ràng, mỗi “gã khổng lồ” như BYD được tạo ra nhờ chính sách, lại có hàng chục doanh nghiệp khác chìm xuống. Đó là một sự “lãng phí có hệ thống”, một mặt tạo nên sức mạnh ngành, mặt khác bào mòn nền tảng năng suất chung.
Cái giá của đổi mới
Theo FT, điều nghịch lý là khi Trung Quốc đẩy mạnh đầu tư vào công nghệ sau khủng hoảng tài chính toàn cầu, tốc độ tăng năng suất lại bắt đầu giảm. Một số chuyên gia cho rằng thời gian trễ trong hiệu quả đổi mới không thể giải thích được mức giảm mạnh này mà nguyên nhân phức tạp hơn.
Trung Quốc có thể huy động nguồn lực khổng lồ cho các mục tiêu kinh tế nhưng hiệu quả thị trường, lợi nhuận, năng suất và phân bổ tối ưu, vốn là những tiêu chuẩn kinh tế cơ bản nhất, lại thường bị xem nhẹ.
Bởi vậy theo FT, mô hình phát triển của Trung Quốc đã thành công trong việc tạo ra các "nhà vô địch quốc gia" như hãng xe điện BYD, nhưng đi kèm với đó là vô số công ty thua lỗ và không bền vững. Sự trỗi dậy công nghệ của Trung Quốc, vì thế, là một quá trình ấn tượng nhưng vô cùng lãng phí.
Khi nhân khẩu học suy giảm, chi phí lao động tăng, và dư địa đầu tư nhà nước thu hẹp, năng suất sẽ là yếu tố quyết định để duy trì tăng trưởng.
Các nhà kinh tế như Roland Rajah (Lowy Institute) cho rằng “Trung Quốc đang gặp thách thức về chiến lược để đạt tăng trưởng năng suất nhanh”. Để thay đổi, nước này cần nới lỏng vai trò kiểm soát của nhà nước, thúc đẩy cạnh tranh thị trường, cải cách doanh nghiệp quốc doanh và tăng tính minh bạch pháp lý.
Đổi mới có thể được mua bằng tiền, nhưng năng suất không thể được “trợ cấp” bằng ngân sách. Chính sự kết hợp giữa thị trường tự do và quản trị hiệu quả mới tạo nên tăng trưởng bền vững. Câu chuyện của Trung Quốc là minh chứng cho điều đó: một cường quốc có thể chế tạo mọi thứ, nhưng không dễ dàng có thể tăng năng suất.
*Nguồn: FT, Fortune, BI
.jpg "Bất ổn lan rộng toàn ngành ô tô: Loạt nhà máy 'đóng băng' vì thiếu nguyên vật liệu, sai lầm vì phụ thuộc vào 1 nhà cung cấp duy nhất")
