Ngày 29/10/1945, chi nhánh của trung tâm thương mại Gimbels tại thành phố New York đã trình làng một sản phẩm mới. Hàng tỷ sản phẩm tương tự đã nối đuôi nhau ra đời sau sự kiện này.
Gimbels là nơi đầu tiên bán ra bút bi, một thiết kế đã mất nhiều thập kỷ để hoàn thiện. Những chiếc bút này, được sản xuất bởi Công ty Bút Quốc tế Reynolds, hứa hẹn chấm dứt những tai nạn lấm lem mà người dùng bút máy thường gặp phải – như rỉ mực, nhòe chữ hay đọng vũng mực trên giấy.
Những chiếc bút bi mới đã loại bỏ hoàn toàn phiền toái đó nhờ sử dụng một loại mực đặc biệt có độ nhớt cao, khô nhanh và không bị lem. Cốt lõi của công nghệ nằm ở viên bi xoay ở đầu ngòi bút – kết hợp với trọng lực – đảm bảo dòng mực chảy đều, ổn định, không bị nhem nhuốc hay để lại những vũng mực đọng trên trang giấy.
Chiếc bút bi mới sạch sẽ và tiện lợi. Chỉ có điều, nó không hề rẻ.
Chiếc bút bi Reynolds khi đó có giá 12,50 USD – nếu quy đổi sang thời giá hiện tại, nó trị giá hơn 180 USD – tức vài triệu đồng. Ngày nay, với cùng số tiền đó, nếu mua sỉ tại các siêu thị lớn với giá 3 nghìn đồng, bạn có thể nhận về hơn 1.000 chiếc bút.
Đây là chiếc bút bi đầu tiên được bán tại Mỹ, nhưng không phải là chiếc bút bi đầu tiên trên thế giới. Thực tế, người đứng đầu công ty sản xuất ra nó đã phát hiện một phiên bản khác trong chuyến công tác tại Nam Mỹ.
Quá trình phát triển của chiếc bút là một ví dụ điển hình cho thấy một thiết kế mang tính đột phá phải chờ đợi thời cơ để lên ngôi.
Khởi đầu ồn ào, chìm vào quên lãng
Việc phát minh ra bút bi thường được quy công cho László Bíró, một nhà phát minh người Hungary gốc Argentina. Tên của ông thậm chí đã trở thành từ vựng chung để chỉ bút bi hiện đại (người phương Tây thường gọi bút bi là "biro"). Tuy nhiên, thực tế lịch sử của nó còn lâu đời hơn thế.
Một người Mỹ tên là John J. Loud đã nhận bằng sáng chế đầu tiên cho bút bi từ năm 1888. Loud, một luật sư kiêm nhà phát minh nghiệp dư, muốn có một chiếc bút mực có thể viết trên các vật liệu thô ráp như gỗ và da cũng như giấy. Nét đột phá của ông là viên bi thép xoay tròn được giữ cố định trong hốc ngòi bút.
Chiếc bút của Loud thực sự có thể viết trên da và gỗ, nhưng lại quá thô ráp để viết trên giấy. Thiết bị này bị coi là không có giá trị thương mại và bằng sáng chế cuối cùng đã hết hạn.
Nhiều nhà phát minh khác đã cố gắng cải tiến thiết kế của Loud trong thập kỷ sau đó, nhưng không ai có thể đưa nó vào sản xuất cho đến khi Bíró xuất hiện vào những năm 1930. Là một nhà báo ở Hungary, Bíró sử dụng bút máy hàng ngày và quá hiểu những hạn chế của chúng.
Gemma Curtin, một giám tuyển tại Bảo tàng Thiết kế London, cho biết: "Ông ấy đã quen với bút máy, loại bút rất hay bị rỉ mực, làm dính mực lên tay, gây nhòe chữ và ông ấy vô cùng bực bội vì điều đó."
Tuy nhiên, việc đơn giản đổ mực bút máy vào bút bi không phải là giải pháp. Bản thân loại mực cần phải được tư duy lại.
László đã tìm đến anh trai mình là Győrgy, một nha sĩ kiêm nhà hóa học tài năng. László nhận ra loại mực dùng cho bút máy khô quá chậm và cần một thứ gì đó giống như mực in báo. Győrgy đã tạo ra một loại mực có độ nhớt cao, dễ lan tỏa nhưng khô nhanh. Hơn nữa, loại bút này tiêu tốn ít mực hơn nhiều so với những chiếc bút máy hay bị rỉ và đọng mực.
Curtin chia sẻ: "Những người khác đã nghĩ đến điều đó trước đây, nhưng chính nhờ ông ấy, cùng với sự hợp tác của người anh trai – một nhà hóa học giỏi – họ đã tìm ra đúng kết cấu của mực. Nó rất giống mực máy in và không bị nhòe."
Nguyên lý cốt lõi của bút bi mô phỏng hoạt động của chai lăn khử mùi – trọng lực và lực ấn sẽ phết lên viên bi xoay một dòng mực liên tục khi viên bi lăn trên bề mặt giấy. Khi không sử dụng, viên bi nằm chặt vào đầu ống mực, ngăn không khí lọt vào làm khô mực. Thông thường, bút bi sẽ hết mực rất lâu trước khi mực bị khô.
László nhận bằng sáng chế cho chiếc bút mới của mình tại Anh vào năm 1938, nhưng Thế chiến thứ Hai đã dập tắt kế hoạch thương mại hóa phát minh này. Vì là người Do Thái, László và anh trai quyết định rời châu Âu vào năm 1941 và di cư đến Argentina. Tại đây, László quay lại với phát minh của mình, được hỗ trợ bởi một người bạn cùng cảnh ngộ là Juan Jorge Meyne.
Chiếc "birome" đầu tiên, tên gọi được biết đến ở Argentina, ra mắt vào năm 1943 khi chiến tranh vẫn đang hoành hành ở châu Âu và Thái Bình Dương. Thiết kế này đã thu hút sự quan tâm của Không quân Hoàng gia Anh (RAF), họ đã đặt hàng 30.000 chiếc: những chiếc bút này có thể sử dụng bởi phi hành đoàn ở độ cao lớn, không giống như bút máy thường bị rỉ mực do thay đổi áp suất.
Năm 1945, hai công ty Mỹ – Eversharp Co và Eberhard Faber Co – đã hợp tác để mua bản quyền chiếc bút mới cho thị trường Mỹ. Nhưng họ đã quá chậm chân. Doanh nhân người Mỹ Milton Reynolds khi ghé thăm Buenos Aires đã rất ấn tượng với chiếc bút mới – ông mua vài chiếc và khi trở về Mỹ đã thành lập Công ty Bút Quốc tế Reynolds để kinh doanh thiết kế mới.
Điểm mấu chốt là thiết kế của Reynolds có đủ thay đổi để lách qua bằng sáng chế của László Bíró, và là chiếc đầu tiên được bán ra vào tháng 10 năm đó. Nó gần như ngay lập tức trở thành món phụ kiện "phải có".
Như tạp chí Time đưa tin, "hàng nghìn người đã chen lấn giẫm đạp lên nhau vào tuần trước để chi 12,50 đô la cho mỗi chiếc bút mới", đồng thời lưu ý rằng bút mới chỉ cần bơm mực hai năm một lần.
Gimbels đã đặt hàng 50.000 chiếc và bán được 30.000 chiếc ngay trong tuần đầu tiên. Theo Time, Gimbels đã thu về hơn 5,6 triệu đô la doanh thu (tương đương 81 triệu đô la hay 62 triệu bảng Anh hiện tại) từ chiếc bút mới chỉ trong sáu tháng đầu.
Curtin nhận định rằng ngày nay bút bi có thể bị coi là vật dụng bình thường, gần như dùng một lần, nhưng cũng đáng để lùi lại một bước và trân trọng sự đơn giản, không lấm lem trong cách vận hành của nó. "Đó là một trong những ngôi sao thiết kế mà ai cũng yêu thích."
Cuộc cách mạng bút bi giá rẻ
Thế hệ bút bi đầu tiên mô phỏng kiểu dáng của bút máy. Chúng được làm bằng kim loại và có thể bơm thêm mực. Bút Reynolds đã nhấn mạnh khả năng viết trong hai năm mà không cần bơm mực, một trải nghiệm hoàn toàn khác biệt so với việc dùng bút máy. Bút bi có thể không mang vẻ đẹp tri thức kinh điển như bút máy, nhưng chúng vẫn được xem là một vật phẩm đáng khao khát. Nếu muốn một dụng cụ viết thực sự rẻ, người ta sẽ dùng bút chì.
Nhưng điều này nảy sinh một vấn đề. Quá nhiều công ty – bao gồm cả Eversharp và hãng bút máy Parker – đã nhảy vào cuộc đua bút bi khiến thị trường bão hòa. Mọi người mua ngòi thay thế, nhưng họ không mua thêm vỏ bút mới.
Nước đi thiên tài thay đổi bút bi mãi mãi không đến từ Mỹ mà từ Pháp. Marcel Bich là một nhà công nghiệp Pháp gốc Ý, người điều hành một công ty sản xuất bút bi.
Bich nhận ra rằng các loại bút bi cho đến lúc đó vẫn là sản phẩm cao cấp – một giải pháp thay thế được thiết kế để thay mới thường xuyên có thể rẻ hơn rất nhiều.
Curtin cho biết: "Những chiếc bút bi đầu tiên ở Anh có giá khoảng 55 shilling (tương đương 107,50 đô la theo thời giá hiện tại). Một chiếc bút bi của Bic chỉ tốn của bạn một shilling”.
David Sax, nhà báo người Canada, tác giả cuốn sách The Revenge of Analog (nhận định chiếc bút mới có tác động mạnh mẽ tương tự đối với chính hành động viết. "Bút bi là thiết bị tương đương với điện thoại thông minh ngày nay. Trước đó, viết là một hành động tĩnh tại phải được thực hiện trong một môi trường nhất định, trên một loại bàn nhất định, với tất cả những thứ khác trong tay để cho phép bạn viết.
"Điều bút bi làm được là biến việc viết lách thành thứ có thể diễn ra ở bất cứ đâu. Tôi đã viết trong tuyết và mưa, trên lưng xe địa hình, trên thuyền giữa biển và giữa đêm khuya," Sax nói. Bút bi không tốn pin, không cần cắm điện giữa nơi đồng không mông quạnh, và ngay cả cái túi chật nhất cũng có thể chứa nó. "Nó chỉ hỏng nếu hết mực," Sax nói thêm.
Một lý do chính khiến chiếc bút rẻ và tiện dụng của Bich cất cánh là nhờ những thay đổi trong kỹ thuật sản xuất. Sản xuất nhựa hàng loạt cho phép bút bi mới được làm ra với giá rất rẻ. Trong những thập kỷ tiếp theo, bút thậm chí còn trở nên rẻ hơn mà không ảnh hưởng đến khả năng viết. "Mẫu cơ bản, giá rẻ do Bic sản xuất vẫn hoạt động tốt như cách đây 50 hay 60 năm," Sax khẳng định.
Được sản xuất từ năm 1950, dòng bút Cristal đã bán được số lượng đáng kinh ngạc: đạt mốc 100 tỷ chiếc vào năm 2006. Nó là một vật dụng thường ngày đến nỗi những điểm mạnh của nó rất dễ bị bỏ qua.
Hensher phân tích: Thân bút hình lục giác giúp dễ cầm nắm; "trục trong suốt cho phép bạn nhìn thấy mực đang chảy ra". Một lỗ nhỏ trên thân bút giúp cân bằng áp suất không khí cả bên trong và bên ngoài bút. Sau đó là mực, khô trong vài giây thay vì hàng chục giây. "Thành thật mà nói, bút Bic là một phép màu đến mức bạn thậm chí không còn nghĩ về nó nữa.
Cái giá của sự tiện lợi
Tuy nhiên, hàng tỷ tỷ chiếc bút bi giá rẻ được sản xuất bởi nhiều nhà sản xuất khác nhau kể từ những năm 1950 còn để lại một di sản khác, và di sản này ít được ca tụng hơn. Bản chất dùng một lần của chúng đã tạo ra một lượng rác thải nhựa khổng lồ. Ước tính có hơn 1,6 tỷ chiếc bị vứt bỏ mỗi năm chỉ riêng tại Mỹ.
Curtin nói: "100 tỷ chiếc bút bi đã bán ra đó có lẽ đều đang nằm ở các bãi chôn lấp," đồng thời lưu ý rằng trong hầu hết các trường hợp, bản thân vỏ bút hoàn toàn có thể tái sử dụng nhiều lần. "Chỉ vì mực đã cạn, chúng ta vứt bỏ toàn bộ chiếc bút. Điều đó thật kỳ lạ."
Nhiều nhà sản xuất đang thúc đẩy ý tưởng về ruột bút thay thế cho bút nhựa, chứ không chỉ cho những chiếc bút kim loại đắt tiền. Các nhà sản xuất bút khác đã thay thế thân nhựa bằng ống làm từ bìa cứng hoặc kim loại – chính là vật liệu mà những chiếc bút bi cao cấp đầu tiên được làm ra từ hơn bảy thập kỷ trước.
Văn hóa ưu tiên kỹ thuật số của chúng ta có thể tôn vinh màn hình hơn giấy, nhưng Sax tin rằng chiếc bút bi giá rẻ vẫn sẽ tồn tại. "Khi những người trong giới công nghệ nói về công nghệ lỗi thời, họ không bao giờ tranh luận rằng bút là lỗi thời. Ngay cả Mark Zuckerberg và Elon Musk cũng sẽ có một đống bút nằm xung quanh."
.png "\"Năm 2026 sẽ là thời điểm thị trường BĐS phân hóa rõ nét và đi vào quỹ đạo ổn định\"")
.jpg "Bí mật người con gái bị Steve Jobs chối bỏ suốt nhiều năm, cú quay xe phút cuối trong bản di chúc của vị tỷ phú khiến thế giới ngỡ ngàng")
