Vào mùa xuân năm 2019, một người đàn ông Iran trung niên ăn mặc lịch thiệp, nói tiếng Anh trôi chảy với giọng hơi ngọng, đã bước vào một văn phòng luật sư ở thị trấn Zug, Thụy Sĩ. Ông tự giới thiệu là Saeed Alikhani, kế toán viên của một công ty môi giới hàng hóa đăng ký kinh doanh tại Panama có tên Ocean Glory Giant.
Mục đích của ông là thiết lập mạng lưới công ty nước ngoài để triển khai một hình thức giao dịch khá lạ là thế chấp hàng hải, tức là thế chấp cố định đối với các tàu dầu, được dùng như tài sản đảm bảo cho các hợp đồng buôn bán với bên mua ở Trung Quốc.
Theo lời Alikhani, nếu Ocean Glory không nhận được thanh toán sau khi giao dầu, họ có thể “siết nợ” bằng cách lấy quyền sở hữu con tàu. Ban đầu, ông cung cấp các hóa đơn lô hàng mang xuất xứ từ Malaysia và Iraq. Luật sư đồng ý xử lý các hợp đồng thế chấp cho ít nhất 9 con tàu trong vòng 6 tháng, rồi sau đó chuyển giao công việc cho hai người bạn Thụy Sĩ khác.
Tính đến năm 2023, nhóm này đã ký hợp đồng thế chấp với hơn 30 tàu chở dầu, với tổng trị giá gần 1 tỷ USD, theo các tài liệu đăng ký tại Cơ quan Hàng hải Panama.
Tuy nhiên, phân tích từ Financial Times và tổ chức C4ADS cho thấy các con tàu này gần như chỉ được dùng để vận chuyển dầu từ Iran, Venezuela và sau đó là Nga - những quốc gia đang chịu cấm vận. Các chủ sở hữu tàu lại là những cá nhân Trung Quốc vô danh, với địa chỉ đăng ký không có thật hoặc không xác minh được.
Thông tin từ tài liệu thế chấp cho thấy mối liên hệ giữa các công ty sở hữu tàu và những cá nhân bị Mỹ trừng phạt từ nhiệm kỳ đầu của Tổng thống Donald Trump.
Điều này hé lộ một mạng lưới phức tạp nhằm vận chuyển dầu bị cấm vận vào Trung Quốc - khách hàng tiêu thụ gần như toàn bộ lượng dầu này.
Ocean Glory trở thành một “siêu trung gian” cho dầu bị trừng phạt, sử dụng phương thức tài chính tinh vi để né tránh kiểm soát quốc tế. Theo Andrew Boling từ C4ADS, đây là một ví dụ rõ nét cho thấy cách các chiến thuật lách trừng phạt đang lan rộng giữa các quốc gia bị phương tây trừng phạt.
Mạng lưới được vận hành bài bản với lớp vỏ ngoài hợp pháp, các con tàu được đăng ký thông qua công ty nước ngoài, hợp đồng thế chấp được ký với công ty tại Quần đảo Virgin thuộc Anh, trong đó luật sư Thụy Sĩ làm giám đốc danh nghĩa. Một trong những con tàu đầu tiên là Affluence, mà sau này được đổi tên thành Ceres I, trị giá khoảng 24 triệu USD, được đăng ký bởi công ty Chart Ocean tại Hồng Kông.
Thông thường, các giao dịch dầu quốc tế yêu cầu có thư tín dụng do ngân hàng phát hành để đảm bảo thanh toán. Tuy nhiên, do lo ngại vi phạm lệnh trừng phạt của Mỹ, Alikhani cho biết họ dùng hợp đồng thế chấp như biện pháp đảm bảo. Nếu người mua không trả tiền, Ocean Glory sẽ “siết tàu”. Một hợp đồng như vậy có thể chỉ tồn tại vài tuần, đủ cho một giao dịch, hoặc kéo dài vài năm như với Ceres I. Trong nhiều trường hợp, không có bằng chứng nào cho thấy các hợp đồng này từng được hủy bỏ.
Luật sư Thụy Sĩ đã rút lui vào tháng 10/2019 khi công ty ông cấm nhân viên làm giám đốc cho công ty ở thiên đường thuế. Tuy nhiên, ông giới thiệu 2 người Thụy Sĩ khác tiếp tục xử lý các hợp đồng, kéo dài đến tận năm 2024. Trong suốt giai đoạn này, các con tàu được thế chấp đã vận chuyển ít nhất 130 triệu thùng dầu, trị giá khoảng 9,6 tỷ USD, trong đó gần một nửa đến từ Iran, 25% từ Nga và gần 20% từ Venezuela. 93% lượng dầu được chuyển tới Trung Quốc.
Một số con tàu, như Skadi và An Shun II, đã thực hiện giao dịch dầu Urals của Nga từ cảng Primorsk, sau đó chuyển dầu qua phương thức tàu-nối-tàu ngoài khơi Tây Ban Nha trước khi cập bến Trung Quốc. Trong khi đó, các tàu khác thực hiện giao dịch với dầu từ đảo Kharg của Iran. Đến cuối năm 2024, ít nhất 20 trong số các tàu được thế chấp đã bị Mỹ đưa vào danh sách trừng phạt vì vận chuyển dầu bị cấm.
Điểm đáng chú ý là nhiều công ty sở hữu tàu đều dùng chung số điện thoại Trung Quốc, đăng ký dưới tên một người tên Li Yi. Người này từng bị Mỹ trừng phạt vào năm 2019 cùng một nhóm doanh nhân khác và các công ty liên quan đến tập đoàn vận tải quốc doanh Cosco. Trong số đó có Pegasus 88, công ty sở hữu tàu Tian Ma Zuo, từng được thế chấp 24 triệu USD bởi luật sư Thụy Sĩ.
Những công ty này đều được cho là nằm trong mạng lưới “hạm đội bóng tối”, thường xuyên tắt hệ thống định vị AIS, chuyển tải trên biển và đăng ký tại các quốc gia có luật hàng hải lỏng lẻo.
Tại Trung Quốc, các địa chỉ được đăng ký bởi Pegasus 88 hoặc Li Yi đều là khu dân cư bị bỏ hoang hoặc đã bị phá dỡ. Tại thành phố cảng Đại Liên, nơi đăng ký một số công ty như Marshall Islands liên quan đến hợp đồng thế chấp, văn phòng ở tầng 37 của tòa nhà cao tầng hiện không còn hoạt động, chỉ có mô hình tàu chở dầu và bảng tên của một doanh nghiệp không rõ chức năng.
Dù Trung Quốc không công khai thừa nhận mua dầu bị cấm vận, nhưng nước này vẫn là khách hàng lớn nhất, với lượng nhập khẩu từ Iran và Nga ước tính mỗi ngày lần lượt là 1,5 và 2 triệu thùng.
Phần lớn trong số này chảy vào các nhà máy lọc dầu tư nhân, gọi là “teapots”, nơi ít chịu sự kiểm tra từ nhà nước. Trong khi đó, Bộ Ngoại giao Trung Quốc cho rằng các hợp tác “bình thường, hợp pháp và hợp lý” với Iran theo luật pháp quốc tế là điều cần được tôn trọng.
Ocean Glory đã bị Mỹ trừng phạt vào cuối năm 2024, bị cáo buộc vận chuyển dầu Iran qua một tàu khác. Về phía Alikhani, ông cho hay chỉ giúp người bạn tại Tehran lập gói bảo đảm cho giao dịch nhập thuốc và thực phẩm là các mặt hàng không bị cấm và phủ nhận việc các thế chấp có liên quan đến dầu mỏ.
Theo chuyên gia Claire Jungman từ Vortexa, điều đáng quan ngại nhất là sự sáng tạo và liều lĩnh của mạng lưới này. Từ việc sử dụng hợp đồng thế chấp hàng hải, lập công ty vỏ bọc, cho đến né tránh luật hàng hải quốc tế, tất cả cho thấy Iran không chỉ xuất khẩu dầu, mà còn xuất khẩu luôn cả “cẩm nang né lệnh trừng phạt” cho các quốc gia khác như Venezuela và Nga.
