Một xã hội được chấm điểm
Khởi nguồn từ năm 2014, hệ thống tín dụng xã hội được chính phủ Trung Quốc giới thiệu như một công cụ nhằm "giữ chữ tín là vinh quang, thất tín là nhục nhã". Hướng tới mục tiêu xây dựng một nền kinh tế dựa trên sự tin cậy, hệ thống này không chỉ áp dụng lên công dân mà còn bao trùm cả doanh nghiệp.
Tuy nhiên, đến nay Trung Quốc vẫn chưa có một hệ thống tín dụng thống nhất toàn quốc. Thay vào đó, đó là mạng lưới với hàng chục chương trình thí điểm tại các địa phương như Rongcheng, Yangqiao hay Hangzhou. Mỗi nơi có một bộ tiêu chí, cơ chế chấm điểm riêng. Song song đó, các tập đoàn tư nhân như Ant Group cũng vận hành hệ thống riêng như Sesame Credit, chủ yếu dựa vào hành vi tiêu dùng và thanh toán của người dùng.
Dù các hệ thống này hoạt động độc lập, nhưng dữ liệu có thể được chính quyền thu thập để phục vụ cho việc xây dựng một hệ thống quốc gia trong tương lai.
Tại một số nơi như thành phố Rongcheng, cư dân bắt đầu với 1.000 điểm. Những hành vi tích cực như hiến máu, quyên góp từ thiện, chăm sóc cha mẹ già hoặc làm việc tận tụy sẽ giúp tăng điểm. Trong khi đó, vi phạm giao thông, hút thuốc nơi công cộng, chơi điện tử quá nhiều, hay đăng tin sai sự thật trên mạng đều bị trừ điểm.
Điểm số không chỉ là con số vô nghĩa. Những người có tín dụng cao được ưu đãi như không cần đặt cọc khi thuê xe đạp, giảm giá hóa đơn điện nước hay được vay ngân hàng với lãi suất thấp. Tên tuổi của họ còn được vinh danh trên các bảng tin công cộng. Ngược lại, những người bị đưa vào danh sách "thất tín" sẽ bị giới hạn quyền đi lại, tốc độ internet bị giảm, không thể cho con học trường tốt, hoặc bị công khai danh tính trên màn hình lớn.
Cuối năm 2018, chính phủ Trung Quốc đã chặn hơn 17,5 triệu lượt mua vé máy bay và 5,5 triệu lượt mua vé tàu cao tốc của những người có tín dụng xấu.
Bước sang năm 2023, chính phủ Trung Quốc bắt đầu điều chỉnh hệ thống theo hướng chuẩn hóa và hợp pháp hóa toàn diện. Thay vì mở rộng hàng loạt mô hình thí điểm, Bắc Kinh hướng tới xây dựng một hệ thống thống nhất với khung pháp lý rõ ràng, dựa trên các tiêu chuẩn thống nhất từ trung ương đến địa phương.
Đầu năm 2025, Trung Quốc công bố 23 hướng dẫn chính sách mới, nhằm hoàn thiện hệ thống chấm điểm tín dụng đối với cả cá nhân và doanh nghiệp. Các hướng dẫn này nhấn mạnh việc tăng cường chia sẻ dữ liệu liên ngành một cách minh bạch, thiết lập cơ chế xử lý hành vi thiếu trung thực đồng bộ trên toàn quốc. Ngoài ra, điểm đặc biệt là chính phủ yêu cầu bảo vệ dữ liệu cá nhân và giới hạn quyền truy cập thông tin chỉ trong phạm vi cần thiết.
Song song đó, một nền tảng mới mang tên Hệ thống Nhận dạng Danh tính Trực tuyến Quốc gia cũng được ra mắt, giúp xác thực danh tính số cho người dân trong các giao dịch trực tuyến. Mặc dù không trực tiếp là một phần của hệ thống tín dụng xã hội, nền tảng này được đánh giá là công cụ bổ trợ mạnh mẽ cho việc xác minh và thu thập dữ liệu, giúp hệ thống tín dụng hoạt động hiệu quả hơn.
Người dân phản ứng thế nào?
Luật sư Li Xiaolin, người từng bị tòa án cho rằng thư xin lỗi ông gửi trong một vụ kiện phỉ báng là "thiếu chân thành" vì nó ghi ngày 1/4, ngày Cá tháng Tư. Hậu quả là ông bị cấm mua vé máy bay và không được cấp thẻ tín dụng.
Điều đáng chú ý là dù rơi vào tình cảnh trớ trêu, ông Li vẫn ủng hộ hệ thống, cho rằng việc trừng phạt những người thiếu trung thực là cần thiết để xây dựng xã hội.
Không thể phủ nhận rằng tại các thành phố lớn, hệ thống này vẫn nhận được sự ủng hộ nhất định.
Chen, một doanh nhân trẻ 32 tuổi, cho biết anh thấy hành vi giao thông của mọi người được cải thiện đáng kể chỉ sau 6 tháng triển khai hệ thống. Anh chia sẻ: “Ban đầu chỉ vì sợ bị trừ điểm, giờ đã thành thói quen.”
Zhou Jian, nhà thiết kế nội thất tại Hàng Châu, ủng hộ hệ thống “Qianjiang Fen” vì giúp người tiêu dùng tránh mua hàng từ các công ty vi phạm. Còn một phụ nữ ở Bắc Kinh tiết lộ rằng nhờ điểm tín dụng tốt, cô có thể đặt phòng khách sạn mà không cần đặt cọc.
Tuy nhiên, sự phân hóa về quan điểm ngày càng rõ rệt. Một số người dân tham gia hệ thống Sesame Credit của Ant Financial cho biết họ cảm thấy bị áp lực khi phải mua các sản phẩm “có trách nhiệm” như tã giấy thay vì đồ chơi hay game để duy trì điểm số cao.
Đằng sau hệ thống tín dụng là mạng lưới giám sát kỹ thuật số khổng lồ. Hàng trăm triệu camera CCTV tích hợp công nghệ nhận diện khuôn mặt và trí tuệ nhân tạo (AI) được lắp đặt trên khắp các thành phố. Tại một số nơi, người đi bộ vi phạm sẽ lập tức bị hiển thị gương mặt và tên tuổi lên màn hình lớn gần đó.
Chính phủ Trung Quốc cho rằng đây là giải pháp để khôi phục niềm tin xã hội, vốn bị tổn thương sau nhiều vụ bê bối về thực phẩm bẩn, thuốc giả.
Tham khảo SCMP; Wired; Chozan
