Ở một đất nước từng được ca ngợi với tốc độ phát triển giáo dục và khoa học bậc nhất thế giới, hình ảnh những tiến sĩ trẻ cầm trên tay tấm bằng danh giá nhưng lại loay hoay mưu sinh bằng công việc tay chân đang trở thành tâm điểm tranh luận. Câu chuyện “tiến sĩ thất nghiệp” không còn là cá biệt, mà phản ánh sự bất cân đối nghiêm trọng của thị trường lao động Trung Quốc – nơi khủng hoảng việc làm, đặc biệt với giới trẻ, đã trở thành vấn đề xã hội nóng bỏng.
Tháng 9/2025, The World of Chinese đăng tải câu chuyện về Anja Ren, 29 tuổi, vừa hoàn thành chương trình tiến sĩ. Trong vòng hai tháng, cô gửi đi 18 hồ sơ xin giảng dạy tại các trường đại học, nhưng chỉ ba nơi phản hồi và đến nay vẫn chưa có công việc ổn định. Nhiều năm miệt mài trên giảng đường, cuối cùng Ren phải đối diện với thực tế phũ phàng: cơ hội học thuật ngày càng khan hiếm, trong khi số tiến sĩ tốt nghiệp mỗi năm lại tăng chóng mặt.
Câu chuyện của Ding Yuanzhao cũng đau lòng không kém. Tốt nghiệp cử nhân Đại học Thanh Hoa, sở hữu thạc sĩ tại Bắc Kinh, tiến sĩ sinh học ở Đại học Công nghệ Nanyang (Singapore), thêm một bằng thạc sĩ tại Oxford – bản lý lịch học thuật được coi là “không thể xuất sắc hơn”. Ding từng làm nghiên cứu sau tiến sĩ tại Singapore, nhưng khi hợp đồng kết thúc, anh gửi hàng chục hồ sơ, tham gia hơn 10 cuộc phỏng vấn và vẫn không tìm được việc.
Cuối cùng, lựa chọn duy nhất để có thu nhập là… làm shipper giao đồ ăn ở Bắc Kinh. Hình ảnh một tiến sĩ Oxford với chiếc túi Meituan trên vai đã khiến dư luận chấn động, trở thành minh chứng cho nghịch lý “bằng cao nhưng việc thấp”.
Emma Huang, 31 tuổi, tốt nghiệp tiến sĩ ngành văn học từ một trong những trường hàng đầu Trung Quốc, cũng thừa nhận vẫn tụt hậu trên thị trường việc làm. Cô chỉ xuất bản một bài báo trên tạp chí cấp C, không đủ để cạnh tranh vị trí giảng viên, và phải cân nhắc theo đuổi chương trình sau tiến sĩ, khiến tương lai nghề nghiệp thêm bấp bênh.
Theo thống kê, năm 2024 Trung Quốc có tới 97.000 người tốt nghiệp tiến sĩ, gần gấp đôi so với một thập kỷ trước. Thế nhưng, số vị trí giảng dạy và nghiên cứu tại các trường đại học, viện hàn lâm chỉ tăng rất chậm, khiến nhiều tiến sĩ rơi vào tình cảnh “hồ sơ không ai đọc, bằng cấp không ai cần”.
Bức tranh toàn cảnh còn u ám hơn khi nhìn vào số liệu thất nghiệp của thanh niên. Theo dữ liệu chính thức, tỷ lệ thất nghiệp đô thị của nhóm 16 – 24 tuổi (không tính sinh viên) đã đạt 16,9% vào tháng 2/2025, mức cao kỷ lục kể từ khi Trung Quốc nối lại việc công bố thống kê. Trước đó, năm 2023, tỷ lệ này từng vượt mốc 20%, đến mức chính phủ buộc phải tạm ngừng công bố với lý do “điều chỉnh phương pháp tính”.
Nguyên nhân của tình trạng này đến từ nhiều phía. Thứ nhất, sự mất cân đối cung – cầu: quy mô đào tạo sau đại học tăng nhanh, trong khi vị trí việc làm tương ứng không tăng kịp. Thứ hai, hiện tượng “lạm phát bằng cấp”, khi học vị tiến sĩ không còn bảo chứng cho năng lực, nhà tuyển dụng ngày càng chú trọng kỹ năng thực tế và kinh nghiệm hơn là học thuật.
Thứ ba, hạn chế về cấu trúc thị trường: các trường và viện bị ràng buộc ngân sách, khó mở thêm biên chế, trong khi khu vực tư nhân lại chưa đủ khả năng hấp thụ nhân lực học thuật. Thứ tư là yếu tố vĩ mô: tăng trưởng chậm lại, khủng hoảng bất động sản, cùng sự siết chặt chính sách trong giáo dục và công nghệ khiến nhiều lĩnh vực từng tạo công ăn việc làm dồi dào nay trở thành “vùng nguy hiểm”.
Hệ lụy không chỉ dừng ở tài chính. Với nhiều tiến sĩ, thất nghiệp đồng nghĩa khủng hoảng niềm tin, trầm cảm và cảm giác vô dụng sau bao năm học tập. Gia đình và xã hội, vốn đặt nhiều kỳ vọng vào học vị cao nhất, nay phải chứng kiến sự tụt dốc của người thân.
Về lâu dài, đây là sự lãng phí chất xám khổng lồ: những bộ óc được đào tạo bài bản không được khai thác để nghiên cứu, sáng tạo, mà bị cuốn vào công việc ngắn hạn, tạm bợ. Sự méo mó trong phân bổ nhân lực cũng làm gia tăng bất bình đẳng vùng miền, khi nhiều tiến sĩ thất nghiệp buộc phải rời thành phố lớn, quay về nông thôn hoặc tham gia nền kinh tế thời vụ.
Câu chuyện của Anja Ren, Ding Yuanzhao và hàng vạn tiến sĩ trẻ thất nghiệp khác phơi bày một xã hội đang chật vật điều chỉnh giữa tham vọng tri thức và thực tế kinh tế. Học vị tiến sĩ, vốn là biểu tượng của trí tuệ, giờ đây lại trở thành tấm gương soi rõ sự lệch pha giữa đào tạo và sử dụng. Nếu không sớm có giải pháp, Trung Quốc có nguy cơ lãng phí cả một thế hệ chất xám – điều mà bất kỳ quốc gia nào cũng không thể xem nhẹ.
Theo: The World of Chinese, Business Today
.jpg "BIDV SmartBanking X lập kỷ lục Việt Nam")
