Châu Âu tất tay vào “canh bạc” đất hiếm chống lại sự thống trị của Trung Quốc nhưng bàn cược nằm ngay cửa nước Nga

Được phát triển bởi công ty Neo Performance Materials của Canada và khánh thành vào giữa tháng 9, nhà máy nam châm này đặt tại thành phố công nghiệp nhỏ Narva. Thành phố ít được biết đến này nằm sát biên giới với Nga, chỉ cách nhau bởi sông Narva — vốn cũng là biên giới ngoài của cả NATO và Liên minh Châu Âu.

Các chuyên gia dự báo cơ sở này sẽ đóng vai trò quan trọng trong kế hoạch của châu Âu nhằm giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc, đồng thời cảnh báo rằng khu vực sẽ đối mặt với con đường dài và khó khăn để đạt được các mục tiêu chiến lược về khoáng sản.

Nam châm làm từ đất hiếm là linh kiện thiết yếu cho hoạt động của nhiều công nghệ hiện đại, như xe điện, tua-bin gió, điện thoại thông minh, thiết bị y tế, ứng dụng trí tuệ nhân tạo và vũ khí chính xác.

Trao đổi với CNBC qua cuộc gọi video, CEO của Neo — ông Rahim Suleman — cho biết cơ sở này đang trên đà sản xuất 2.000 tấn nam châm đất hiếm trong năm nay, và sẽ tăng lên 5.000 tấn hoặc hơn nữa nhằm bắt kịp “một thị trường đang phát triển cực kỳ nhanh.”

Hiện tại, châu Âu nhập gần như toàn bộ nam châm đất hiếm từ Trung Quốc, mặc dù ông Suleman kỳ vọng cơ sở Narva của Neo có thể đáp ứng khoảng 10% nhu cầu này.

“Phải nói thêm rằng, theo tính toán của chúng tôi thì con số nhu cầu rơi vào khoảng 20.000 tấn. Vì vậy, chúng tôi sẽ còn rất nhiều việc phải làm, rất nhiều cơ sở phải xây dựng thêm, bởi khách hàng thực sự cần đa dạng hóa chuỗi cung ứng của họ,” ông Suleman nói.

“Chúng tôi không nói về việc độc lập khỏi bất kỳ khu vực pháp lý nào. Điều chúng tôi hướng đến là xây dựng các chuỗi cung ứng bền vững và đa dạng để giảm rủi ro tập trung,” ông nói thêm.

Neo trước đó đã công bố các hợp đồng ban đầu với Schaeffler và Bosch, những nhà cung cấp linh kiện ô tô lớn cho các hãng xe Đức như Volkswagen và BMW.

Nỗ lực thực hiện mục tiêu an ninh tài nguyên của châu Âu đang đối mặt với nhiều trở ngại. Các nhà phân tích chỉ ra hàng loạt vấn đề như thiếu hụt vốn, quy định phức tạp, chuỗi cung ứng nội khối hạn chế và phân mảnh, cũng như chi phí sản xuất tương đối cao. Tất cả khiến tính khả thi của các mục tiêu chuỗi cung ứng đầy tham vọng của EU bị đặt dấu hỏi.

“Châu Âu cần tăng mạnh công suất sản xuất nam châm đất hiếm để có thể tiệm cận một chuỗi cung ứng đa dạng cho các nhà sản xuất ô tô của mình,” Caroline Messecar, chuyên gia tại Fastmarkets, cho biết.

‘Lưỡi dao vẫn lơ lửng’

Từng là một vấn đề ít được chú ý, đất hiếm đã trở thành con bài mặc cả quan trọng trong cuộc cạnh tranh địa chính trị giữa Mỹ và Trung Quốc.

Tháng 10 vừa qua, Trung Quốc đồng ý trì hoãn việc áp thêm các biện pháp kiểm soát xuất khẩu đất hiếm trong thỏa thuận giữa Chủ tịch Tập Cận Bình và Tổng thống Mỹ Donald Trump. Tuy nhiên, các hạn chế trước đó — vốn gây đảo lộn chuỗi cung ứng toàn cầu — vẫn còn hiệu lực.

“Nguy cơ vẫn đang hiện hữu; lưỡi dao vẫn lơ lửng. Vì vậy, tôi nghĩ điều này đã khiến phương Tây, từ các doanh nghiệp cho đến chính phủ, tỉnh táo hơn trước những rủi ro mà họ phải đối mặt,” Ryan Castilloux của Adamas Intelligence nhận định.

“Đây là một vấn đề trị giá hàng tỷ USD nhưng ảnh hưởng đến các ngành hạ nguồn trị giá hàng nghìn tỷ USD. Vậy nên rất đáng để giải quyết.”

Ủy ban Châu Âu trong bản Dự báo Kinh tế Mùa Thu 2025 đã chỉ ra rằng việc Trung Quốc kiểm soát xuất khẩu đang gây gián đoạn chuỗi cung ứng ở nhiều lĩnh vực, như ô tô và năng lượng xanh.

Điều này đẩy vấn đề đa dạng hóa nguồn cung trở thành trọng tâm của các nhà hoạch định chính sách châu Âu, đặc biệt trong bối cảnh nhu cầu dự báo tăng đến năm 2030 trong khi nguồn cung EU vẫn phụ thuộc lớn vào một nhà cung cấp duy nhất.

Trong phản ứng, Chủ tịch Ủy ban Châu Âu Ursula von der Leyen tuyên bố đang xây dựng kế hoạch “RESourceEU” — tương tự sáng kiến “REPowerEU” nhằm giải quyết vấn đề an ninh năng lượng.

Dự án Narva được triển khai trước những biện pháp này, nhưng với khoản tài trợ 18,7 triệu euro từ EU, đây có thể xem là mô hình mà EU muốn nhân rộng. Dù sản lượng vẫn còn khiêm tốn so với nhu cầu, dự án cho thấy cách EU định tăng công suất sản xuất nam châm và giảm phụ thuộc vào nguồn cung Trung Quốc.

Cửa ngõ nước Nga

Vị trí của cơ sở mới cũng gây nhiều chú ý, bởi nó nằm cực kỳ gần Nga.

Ngay sau khi Nga mở rộng chiến dịch quân sự đặc biệt ở Ukraine đầu năm 2022, Tổng thống Vladimir Putin từng tuyên bố Narva “vốn là một phần của Nga” và cần được “lấy lại”.

Khi được hỏi tại sao Neo lại chọn địa điểm này cho nhà máy đất hiếm, CEO Rahim Suleman cho biết công ty đã có cơ sở hạ tầng sẵn có tại Estonia và “vị trí đúng đắn là phải ở châu Âu.”

“Đi sâu hơn nữa, Estonia là nơi chúng tôi có lịch sử lâu dài. Chúng tôi đã có một cơ sở tách chiết đất hiếm có thể xử lý cả nhóm đất hiếm nhẹ, và đang phát triển nhóm đất hiếm nặng,” ông cho hay.

“Chúng tôi rất ấn tượng với chất lượng nhân lực tại Estonia, trình độ giáo dục cao, tinh thần làm việc chăm chỉ… Và khi kết hợp điều đó với sự hỗ trợ từ chính phủ Estonia và EU, đây là lựa chọn tuyệt vời cho chúng tôi.”

Các nghị sĩ Estonia hoan nghênh tiềm năng của nhà máy, cho rằng cơ sở sẽ thúc đẩy phát triển cả nước và khu vực.

Jaanus Uiga, Thứ trưởng phụ trách Năng lượng và Tài nguyên Khoáng sản Estonia, nói rằng nhà máy khai trương “rất đúng thời điểm.”

Trả lời CNBC ngày 30/10, ông Uiga thừa nhận căng thẳng kinh tế giữa Mỹ và Trung Quốc liên quan đến đất hiếm, và nhấn mạnh EU cùng Estonia cần thích ứng với bối cảnh thay đổi.

“Đây là một năng lực chế biến rất độc đáo được xây dựng tại Estonia, và chúng tôi rất vui vì nó đặt tại một khu vực đang chuyển đổi khỏi nhiên liệu hóa thạch,” ông nói.

Tham khảo: CNBC