Cả một quốc gia gánh tai họa vì quá nhiều vàng: Màn vung tiền của người đàn ông giàu nhất thế giới trong vài ngày đẩy một nền kinh tế rơi vào suy thoái suốt nhiều năm

Người đàn ông giàu nhất trong lịch sử

Khi nhắc đến sự giàu có, thế giới hiện đại thường nhớ đến những cái tên như Elon Musk, Jeff Bezos, Bill Gates hay Rockefeller. Thế nhưng, theo các nhà sử học kinh tế, người giàu nhất mọi thời đại lại không phải là doanh nhân Mỹ hay châu Âu, mà là một vị vua châu Phi sống cách đây hơn bảy thế kỷ: Mansa Musa I của Đế chế Mali.

Nhiều nhà nghiên cứu ước tính tài sản của Musa, nếu quy đổi ra giá trị hiện đại, có thể lên tới 400–500 tỷ USD (Fisher, 2015). Điều này khiến ông vượt xa mọi tỷ phú đương đại. Tuy nhiên, điều đặc biệt ở Musa là cách ông đã sử dụng khối tài sản khổng lồ ấy – trong một lần phô trương, ông đã khiến cả nền kinh tế Ai Cập rơi vào lạm phát kéo dài hàng thập kỷ.

Đế chế Mali (thế kỷ XIII–XVI) nằm ở Tây Phi, trải dài từ bờ Đại Tây Dương đến vùng sông Niger. Đây là một trong những cường quốc giàu có nhất thời trung cổ.

Tài nguyên: Mali kiểm soát các mỏ vàng lớn nhất thế giới ở Bambuk, Bure và Galam. Theo các ghi chép Ả Rập, vào thế kỷ XIV, một nửa lượng vàng giao dịch trên thế giới đến từ Tây Phi (Levtzion, 1973).

Thương mại: Các đoàn lạc đà xuyên Sahara chở vàng, muối, ngà voi và nô lệ đến Bắc Phi và Trung Đông. Từ đây, vàng Mali chảy sang châu Âu, góp phần nuôi dưỡng kinh tế châu lục này.

Văn hóa: Là một vương quốc Hồi giáo, Mali duy trì quan hệ mật thiết với Cairo, Mecca và các trung tâm thương mại Ả Rập. Timbuktu và Gao trở thành cửa ngõ giao thương và học thuật.

Khi Mansa Musa lên ngôi năm 1312, ông đã thừa hưởng một đế chế giàu có, và còn mở rộng thêm lãnh thổ, củng cố quyền kiểm soát các tuyến thương mại.

Chuyến hành hương huyền thoại

Năm 1324, Musa quyết định thực hiện nghĩa vụ Hồi giáo: hành hương đến Mecca. Nhưng thay vì đi một mình cùng vài tùy tùng, Musa biến chuyến đi thành màn diễu hành hoành tráng nhất lịch sử.

Quy mô: Đoàn gồm 60.000 người – quan lại, binh lính, ca sĩ, nô lệ. Trong đó có 12.000 nô lệ, mỗi người mang theo một cây gậy vàng nặng khoảng 2–3 kg.

Kho báu di động: Hơn 100 con lạc đà, mỗi con chở từ 90 đến 135 kg vàng. Tổng cộng, ông mang theo khoảng 18 tấn vàng nguyên chất.

Xa hoa: Các thành viên trong đoàn mặc lụa Ba Tư, đeo trang sức vàng, cưỡi ngựa thuần chủng. Musa ngồi trên ngai vàng di động, che phủ bằng ô lụa dát vàng.

Sử gia Shihab al-Umari (thế kỷ XIV) mô tả chuyến đi này như một “dòng sông vàng chảy qua sa mạc Sahara” (al-Umari, trích trong Levtzion & Hopkins, 1981).

Đoàn dừng chân dài ngày ở Cairo, trung tâm thương mại và chính trị của Vương triều Mamluk. Chính tại đây, Musa đã tạo nên sự kiện kinh tế chấn động.

Ông mua sắm hàng xa xỉ, trả công cho thương nhân bằng vàng.  Musa phân phát vàng cho người nghèo, tặng cho giới học giả và quan chức địa phương. Số vàng Musa giải phóng ra thị trường nhiều đến mức vượt quá khả năng hấp thụ của nền kinh tế Ai Cập.

Và hậu quả ập tới nhanh chóng. Giá vàng sụt giảm mạnh – đồng tiền mất giá. Lạm phát bùng nổ – giá hàng hóa tăng vọt. Khủng hoảng kéo dài – theo ghi chép, Ai Cập mất 12 năm mới ổn định trở lại (al-Maqrizi, 15th century).

Một số tài liệu còn cho biết, sau khi nhận ra tác động tiêu cực, Musa đã mua lại vàng bằng cách vay nợ từ các thương nhân Cairo, nhằm giảm lượng vàng lưu thông. Tuy nhiên, thiệt hại đã xảy ra.

Tiếng vang toàn cầu

Sự kiện Cairo nhanh chóng vang dội khắp thế giới Hồi giáo và châu Âu. Về danh tiếng: Musa vừa được ca ngợi là người hào phóng, vừa bị coi là hoang phí.

Trên bản đồ Catalan Atlas (1375): Người ta vẽ Musa ngồi trên ngai, tay cầm thỏi vàng khổng lồ – biểu tượng quyền lực và sự giàu có của Mali. Sự nổi tiếng của Musa khiến Mali trở thành điểm đến hấp dẫn cho thương nhân, học giả, và các đế quốc châu Âu đang khao khát vàng.

Mansa Musa không chỉ nổi tiếng nhờ vàng, ông còn để lại những di sản đáng kể. Về kiến trúc, ông cho xây dựng nhiều nhà thờ Hồi giáo và công trình vĩ đại, trong đó có Đại Thánh đường Djinguereber tại Timbuktu (1327), vẫn còn tồn tại.

Về học thuật, ông biến Timbuktu thành trung tâm tri thức với các thư viện và trường đại học, thu hút học giả từ khắp nơi. Về kinh tế – văn hóa, ông củng cố vị thế Mali như một đế chế toàn cầu, khiến châu Phi xuất hiện nổi bật trên bản đồ thế giới trung cổ.

Trong lịch sử kinh tế, hiếm có trường hợp nào mà một cá nhân, chỉ bằng hành động tiêu tiền, có thể làm lạm phát cả một quốc gia. Musa để lại bài học muôn thuở: của cải dồi dào không đảm bảo thịnh vượng nếu thiếu tầm nhìn quản lý.

Nguồn: Tổng hợp